Prepozycje. Metafizyka „bliskości”

W artykule Śledzenie (śladów) sensu. Tekst i lektura w hermeneutyce ponowoczesnej Patryk Szaj, forsując radykalnohermeneutyczny sposób rozumienia tekstu i jego lektury, zaproponował, by tę ostatnią uprawiać jako: „[…] kroczenie po śladach tekstu i podążanie w ślad za ich znaczeniorodną grą…”¹. Co znaczy owo drobne i – wydawałoby się – pozbawione znaczeniorodności „po”, które znalazło miejsce w powyższym – kluczowym, jak sądzę, dla ontologii tekstu jako „śladu” – stwierdzeniu? Czy wskazuje ono na jakąś (jaką?) relację pomiędzy lekturą a tekstem? Tekstem a śladem? Czy „ślady tekstu” znaczą dokładnie to samo, co „ślady po tekście”? Jeśli nie, to z czym wiązałoby się wsunięcie tego drobiazgu pomiędzy „ślady” i „tekst”? A co z kolei oznaczałoby jego przesunięcie na inną pozycję, właściwą dla formuły „po śladach tekstu”?

Hermeneutyka radykalna ma czerpać jednocześnie z dwóch tradycji, z jednej strony zachowywać (oczywiście tylko do pewnego stopnia) ciągłość w stosunku do własnej „przeszłości”, do klasycznych hermeneutyk, na przykład hermeneutyki Hansa-Georga Gadamera czy Paula Ricoeura, z drugiej natomiast potraktować serio lekcję dekonstrukcji Jacques’a Derridy, eksponując jej hermeneutyczny aspekt, uzupełniając – z jej inspiracji – ograniczający hermeneutykę „semiotyczny deficyt” (ŚŚ, s. 85, 86). Już takie zaprojektowanie pola metodologicznego nie jest niewinne, albowiem sugeruje, że hermeneutyka i dekonstrukcja (a wcześniej pewnie także strukturalizm) pozostawały dotychczas w relacji konfliktowej, którą hermeneutyka radykalna (czy ponowoczesna) będzie starała się (bądź już to robi) przezwyciężyć, wypracowując własną, oryginalną strategię lekturową, polegającą na konsekwentnym, choć specyficznie rozumianym trzymaniu się „blisko tekstu” (ŚŚ, s. 80). Chciałbym w niniejszym komentarzu do artykułu Szaja przyjrzeć się pokrótce, w jaki sposób jedna z centralnych kategorii tego tekstu, kategoria „bliskości”, organizuje proponowany przez Szaja układ wewnątrz pola metodologicznego.

„Bliskość” hermeneutyczna (transcendencja)

Kluczowy zarzut Jacques’a Derridy pod adresem hermeneutyki dotyczy uprawiania przez nią „lektury transcendentnej”, czyli takiej, która odsyła „[…] zawsze na zewnątrz samego tekstu, w stronę (fundującego go, uprzedniego względem niego) sensu. Hermeneutyczne «trzymanie się blisko tekstu» okazuje się zatem pozorne, gdyż tak naprawdę chodzi w nim o to, co poza samym tekstem” (ŚŚ, s. 82, wyr. kursywą – za źródłem). Relację pomiędzy tekstem i (jego) sensem można rozumieć, opierając się zresztą na tych samych cząstkowych sformułowaniach (np. sens poprzedza tekst; sens jest poza tekstem; sens jest na zewnątrz tekstu; sens funduje tekst), zarówno w kategoriach czasowo-przestrzennego przesunięcia, jak i zależności o charakterze strukturalno-genetycznym. „Zewnętrze” nie musi jednak wiązać się z potocznym myśleniem o przestrzeni jako rodzaju odstępu, przestrzeni ustanowionej „pomiędzy dwoma”², w tym wypadku pomiędzy tekstem i sensem. Trudno nawet wyobrazić sobie fizyczność takiej przestrzeni. Ani „zewnętrze”, ani „poza” o niczym jeszcze w tym momencie nie przesądzają, wszak jeden element wydaje się w tym ujęciu krytyki nader interesujący. Chodzi o powiązanie kwestii „zewnętrza” z problemem „bliskości” (lekturą „z bliska”). Predykat „bliskości” jest nie tylko uwikłany w wymiar czasowy i przestrzenny (przyczyna/skutek; wnętrze/zewnętrze), to akurat jego – powiedzmy – „naturalna” (słownikowa) przypadłość³. Został on również jawnie wplątany – nie wiedząc zresztą, dlaczego – w odmienną opozycję pozoru i prawdziwości⁴. Biegun „prawdziwości” nie pojawia się explicite w zacytowanym fragmencie. Kto wie, czy to nieobojętne skądinąd przemilczenie, którego niewątpliwie konsekwencją jest przestawienie ostrza krytyki, nie wymierzonej przecież – czego moglibyśmy się spodziewać (właśnie po dekonstrukcji) – w ideę „bliskości” w ogóle, lecz w „prawdziwość” tej konkretnej formy „bliskości” lektury „zewnętrznej”, jaką uprawia hermeneutyka, kto wie zatem, czy to przemilczenie nie ciąży na całym tekście Szaja (być może prawda „bliskości” nie odnalazła jeszcze własnego znaczącego). O „prawdziwej” bądź „pozornej” formie „bliskości” rozstrzygać ma bowiem pozycja (nie jest to jednak zbyt fortunne określenie) sensu względem tekstu. Zgodnie z przyjętą logiką, jeśli „bycie poza” (lub: „bycie na zewnątrz”) demaskuje (odsłania) pozór „bliskości”, to jej faktyczność (prawdziwość) może zagwarantować jedynie „bycie w”⁵ (zob. ŚŚ, s. 83). Opozycja wnętrze/zewnętrze (przynajmniej w jednym miejscu utożsamiona z opozycją signifiant – signifié [ŚŚ, s. 83]), właśnie za sprawą „bliskości”, która może się jawić jako „pozorna” lub „prawdziwa” (a która sama także umieszczona została nie w neutralnym, lecz skonfliktowanym polu krytyki lektury hermeneutycznej), nie jest jakimś „pokojowym współistnieniem jakiegoś vis-à-vis”, lecz – przeciwnie – „konfliktową i uzależniającą strukturą” hierarchii nie pozbawionej przemocy, gdzie aksjologicznie „jeden z terminów kieruje drugim”, jeden zajmuje wyższą pozycję niż drugi (zob. P, s. 41). „Bliskość”, przynajmniej w jednym z zawartych w niej wątków znaczeniowych, nieskrycie uprzywilejowuje „wnętrze”. Dlatego niewiele może mieć ona wspólnego na przykład z rozsunięciem, o którym Derrida pisze, że „[…] jest pojęciem, które zawiera w sobie, chociaż nie tylko, znaczenie siły produktywnej, pozytywnej, generującej. Podobnie jak rozplenienie, jak różnia, zawiera motyw genetyczny” (P, s. 91, wyr. kursywą – za źródłem). Rozsunięcie: „[…] oznacza też niemożliwość zredukowania łańcucha do jednego z jego ogniw lub uprzywilejowania jednego lub drugiego” (P, s. 92). „Bliskości” – przynajmniej chwilami – zdecydowanie bliżej do przestrzenności rozumianej w sposób prosty, tj. jako odległości dzielącej coś od czegoś.

Pozorna „bliskość” tradycyjnej hermeneutyki, czyli „bliskość” zorientowana na sens, „bliskość” – rzekomo i na odwrót – uprzywilejowująca sens i jego „zewnętrzność” względem tekstu, nie może być zatem tą zapowiadaną na początku, specyficzną „bliskością” orientacji radykalnohermeneutycznej⁶. Tekst jest tylko „wytworem pośrednim”, „epifenomenem” (ŚŚ, s. 81), tekst daje się sprowadzić jedynie do „postaci wtórnej” wobec poprzedzającej go prawdy lub sensu, konstytuowanych przez „żywioł logosu i w tym żywiole” (ŚŚ, s. 82). Czy fakt, że jej („bliskości”) wektor skierowany został w stronę „zewnętrznego sensu”, uprawnia nas do tego, abyśmy taką lekturową orientację uznali za relację oddalającą? Czy „zewnętrze” implikuje sobą jakieś oddalenie? Fragment, od którego wyszliśmy, poprzedza następujące zdanie: „[…] całe przedsięwzięcie hermeneutyczne okazuje się chybione ze względu na […] «milczące założenie», że tekst posiada sens” (ŚŚ, s. 82, wyr. G.P.). Zwróćmy uwagę, że już w słowie „chybione” zaczyna prześwitywać to spore (jednak) ryzyko związane z wprowadzeniem podejrzanej kategorii „bliskości”, zwłaszcza że mogłaby ona w jego świetle oznaczać po prostu trafienie w punkt (do czego zresztą zmierzać będzie – jak niebawem zobaczymy – lektura ujmowana za pomocą metafory „dotkliwości”, a co nieuchronnie zakłada już jakiś telos⁷). Jeśli przekonanie o istnieniu sensu, jego istnieniu w ogóle – podkreślmy – jest nieuzasadnione, to na jakiej podstawie można określić pozycję tegoż sensu względem tekstu? Jego „zewnętrzność”? Czy konstatacja mówiąca o „pozornej” jedynie „bliskości” nie opiera się, jednak, na „milczącym założeniu”, chwilowej być może wierze, że sens jednak istnieje, tyle że – i na tym polega cały kłopot – osadzony został przez hermeneutykę w niewłaściwym miejscu, to jest „na zewnątrz” tekstu? Czy stwierdzenie „autentyczności pozoru”, do którego musi prędzej czy później dojść, bo przecież pozór musi się jakoś uwiarygodnić (znamienna forma antytezy: „[…] gdyż tak naprawdę chodzi w nim o to…” (ŚŚ, s. 82) – uwalnia go z kleszczy cudzysłowu), nie potrzebuje, z jednej strony, tej wiary w prawdziwość „zewnętrza” (w faktyczne wykroczenie sensu), by jednocześnie z drugiej – co możemy sobie dość łatwo wyobrazić – poprzez negację (a jest to jedyny sposób), mógł się zarysować kontur prawdziwej „bliskości”, która pełnię osiąga wtedy i tylko wtedy, gdy jako pewne oddalenie (i tylko tak) dąży do zera? Czy oznacza to, że stająca się „bliskość”, możliwa do pomyślenia właśnie jako redukowana nieustannie odległość, rośnie dokładnie wtedy, gdy maleje? Czy „bliskość” jest w pełni dopiero wtedy, kiedy jej zupełnie nie ma? Czy zasadne jest mówić w jej kontekście o „wzrostach” i „spadkach”? „[T]ekst i czytelnik – cytuje Szaj w pewnym miejscu Paula Ricoeura – kolejno się do siebie zbliżają i od siebie oddalają” (ŚŚ, s. 80). Czy „bliskość” jest w związku z tym wymierna, czy można ją zmierzyć i jakimi środkami należałoby to robić? A może – przeciwnie – „bliskość”, to kwestia zaledwie dwóch niezmiennych pozycji, zera („w”) i jedynki („poza”)?

Jeśli mimo wszystko należy odrzucić hermeneutyczny „sens”, semiotyczne „znaczone”, transcendentalne signifié (ŚŚ, s. 83), generalnie – porzucić myśl o tych właśnie i wszystkich innych, także niedosłownych (nieliteralnych) formach „zewnętrza” tekstu, znamionujących pewną stałą, choć nieokreśloną odległość, czy wówczas faktyczność „bliskości” nie staje się dla czytającego nieuchronna? Czy nieobecność przekraczającego, wymykającego się za każdym razem w lekturze sensu nie sprawia, że „bliskość” staje się przeklęta, skazując tym samym czytelnika na powtarzanie w nieskończoność eksperymentu Borgesa?

„Bliskość” dekonstrukcyjna (immanencja)

Na czym polega „bliskość” lektury dekonstrukcyjnej, skoro ta jest „sztuką mikrolektury par excellence”? (ŚŚ, s. 83). Czy oznacza to zarazem, że lektura dekonstrukcyjna (jako mikrolektura właśnie) jest skazana na „bliskość”? W jakim sensie „bliskość” dekonstrukcyjną można postrzegać jako „prawdziwszą” od „bliskości” tradycyjnej hermeneutyki?

O statusie „bliskości” lektury hermeneutycznej przesądza pozycja sensu całościującego (gwarantującego pełnię rozumienia), który jako taki zawsze sytuuje się (i przestrzennie, i czasowo oraz pod każdym innym względem) „na zewnątrz” tekstu (dzieła), więc jest przez tekst nieosiągalny, gdyż nie odpowiada mu żadne signifiant, a każdym z tych, które – ewentualnie – tekst podsuwa, nie może się zadowolić. Skoro pragnieniem hermeneutyki jest znaleźć się możliwie „blisko” sensu (lub go w jakiś sposób osiągnąć), a ten sytuuje ona zawsze „poza” tekstem, który jest dla niej z kolei wyłącznie „środkiem do…”, to „bliskość”, idąc w ślad za nim, to jest opuszczając tekst, oddalając się od niego, nie może być jednocześnie „bliskością” wobec tekstu. Wektor interpretacji odbywającej się w duchu „bliskości” wobec tekstu skierowany być jednak powinien w przeciwną stronę, „do wewnątrz”. Lektura hermeneutyczna staje przed alternatywą: zdradza literę, która stanowi, wedle tej logiki, granicę tekstu, ignoruje formę, pomija signifiant – czyni to wszystko na rzecz „transcendentalnego signifié”. Istota zawierałaby się w tym, co tkwi niejako pomiędzy dwoma orientującymi biegunami, tekstem i sensem (a także pod pewnym względem: signifiant i signifié). Problem polega na tym, że „bliskość” lektury hermeneutycznej, jeśli ta jest – w istocie – lekturą transcendentną, z trudem daje się pomyśleć jako ruch oddalania od tekstu (będącego jednocześnie ruchem zbliżania się do sensu), a nawet wykraczania „poza” tekst, ponieważ nigdy w historii interpretacji nie zdarzył się moment, w którym sens opuściłby tekst. Otóż sens nigdy nie opuścił tekstu, albowiem od zawsze był on „na zewnątrz”, a skoro tak, to nie da się wyjąć z tekstu czegoś, co nigdy nie było „w środku”, chyba że założymy, iż każda zorientowana na sens lektura hermeneutyczna zawiera w sobie „pierwotny” moment „immanentny”, który byłby „momentem semiotycznym”, „momentem tekstualnym” (jakimś punktem znakowego zaczepienia), który nie byłby zarazem niczym innym, jak tylko uchwytnym wytworem nieuchwytnej prawdy sensu (w pewnym miejscu pojawia się w formie pytania podobne przypuszczenie: „[…] jakiś «element dekonstrukcyjny» mieści się już w samym środku doświadczenia hermeneutycznego?” [ŚŚ, s. 84]).

„Bliskość” dekonstrukcyjna nie musi mierzyć się z tym problemem. Nie dotyczy bowiem sensu transcendującego tekst, bo taki sens, jej zdaniem, w ogóle nie istnieje. Można by rzec natomiast – tautologicznie – że tekst, wedle dekonstrukcji, znaczy właśnie to, co znaczy. I nic poza tym. W związku z tym dekonstrukcja, stając poniekąd w obliczu tej samej alternatywy, wybiera odwrotnie: „wnętrze” tekstu zamiast jego „zewnętrza”, signifiant pojedynczego słowa występującego „w” konkretnym środowisku tekstowym zamiast signifié wykraczające „poza” ów tekst: „[n]a dochowaniu wierności […] grze znaczących polega lektura, którą autor O gramatologii nazywał «nietranscendentną», nieporzucającą zainteresowania dla znaczącego, formy, języka, materii, z jakiej ustrukturyzowany został tekst” (ŚŚ, s. 83).

„U Joyce’a potrafiłem jedynie wydzielić dwa słowa (He war albo yes, yes); u Celana jedno słowo obce (Shibboleth); u Blanchota jedno słowo i dwa homonimy (pas). Nigdy jednak nie twierdziłbym, że «przeczytałem» lub zaproponowałem ogólną lekturę tych dzieł”. Listę tę, jak wiadomo, uzupełnić by można wieloma przykładami: „hymen” u Mallarmégo, „suplement” u Rousseau, „farmakon” u Platona, „parergon” u Kanta, „skandal zakazu kazirodztwa” u Levi-Straussa… To skupienie Derridy na pojedynczych wyimkach z czytanych (ale nie prze-czytanych) przez niego tekstów stanowi […] ważny element jego strategii, polegającej na podkreślaniu roli pisma i jego znaczeniorodności, która rozgrywa się nie na zewnątrz tekstu, na poziomie znaczonego (np. znaczonego sensu), ale właśnie w jego wnętrzu, na poziomie znaczących⁸.

Dla lektury dekonstrukcyjnej „«sens» jest efektem samego tekstu” (ŚŚ, s. 84, wyr. G.P.), dlatego „nie można wyciągnąć (w sensie: wyjąć na zewnątrz) sensu z tekstu, gdyż on zawsze znajduje się w tekście, w archi-tekście” (ŚŚ, s. 84, wyr. kursywą – za źródłem). Wytworem tekstu jest sens, ale nade wszystko jego wytworem jest także transcendencja sensu. Dlatego Szaj przywoła w określonym momencie pewien impas: „Lektura transcendentna jest niemożliwa […] Ale lektura transcendentna jest także konieczna” (ŚŚ, s. 84). Sensu nie sposób „wyjąć na zewnątrz”, ponieważ korzeń transcendencji sensu znajduje się „w środku” tekstu. Dekonstrukcja – wedle zainicjowanej przez Szaja opozycji – uwewnętrznia transcendencję i czyni ją sobie podległą⁹, czego jednym z efektów może być hermeneutyczny moment wewnątrz dekonstrukcji. O tym, że rozumienie lektury dekonstrukcyjnej ześlizguje się tutaj wyraźnie w odwrotność lektury uprawianej przez tradycyjną hermeneutykę, świadczy także i to, że sens i tekst dosłownie zamieniają się miejscami¹⁰. Teraz sens (jako efekt właśnie) stanowi skutek, a tekst przyczynę (odwrócenie genetycznej zależności)¹¹. Natomiast o tym, że dekonstrukcja pozostaje tutaj w dialektycznym uścisku z tradycyjną hermeneutyką, świadczy także to, że ujęcie „zewnętrza” tekstu (sens) jako wytworu samego tekstu jest (zgodnym z tradycją metafizyczną) ujęciem z ducha heglowskim¹². Zadaniu hermeneutyki, która dążyła do tego, by „skupić całość tekstu w prawdę sensu” (ŚŚ, s. 82), odpowiada po stronie dekonstrukcji – analogicznie – zadanie polegające na tym, by zwinąć znaczące „całego” tekstu do postaci signifiant pojedynczego słowa (czasem nawet jednej, choćby niemej litery)¹³. Wśród wielu znaczeń „bliskości”, jakie odnotowuje każdy niemal słownik języka polskiego, znajduje się między innymi takie, które jej znaczenie oddaje właśnie przez to, co jest dokładne, szczegółowe, sprecyzowane. Słynną Różnię rozpoczyna Derrida zdaniem: „A zatem będę mówił o jednej literze”¹⁴. Czy zajmując się owym a w différance¹⁵, Derrida drąży język „do wewnątrz”, czy może jedynie rysuje jego „zewnętrzną” powierzchnię? Jak blisko siebie położone są signifiant i signifié?¹⁶

Praxis „bliskości”

Marian Stala jedną ze swoich książek poświęconych współczesnej poezji zatytułował Blisko wiersza. Formuła ta – jak sam przyznaje – to „najkrótszy wykład […] krytycznoliterackiego programu”. Tłumaczy dalej, że: „[n]ajbliżej wiersza jesteśmy wtedy, gdy wmyślamy się we współbudujące go słowa, zdania, obrazy; gdy usiłujemy przedrzeć się do ukrytej w nim tajemnicy. I gdy zapisujemy owo szczególne spotkanie z głosem, wyobraźnią, światoodczuciem poety”¹⁷. Czy w czasach ekspansywnej (trwającej zresztą po dzień dzisiejszy) emancypacji rozmaitych dyskursów teoretycznych, z nieskrywaną przyjemnością snujących refleksję na swój własny temat, trzymanie się „blisko tekstu” nie oznacza po prostu praktyki interpretowania? Pod koniec lat siedemdziesiątych Janusz Sławiński opisywał najbardziej dotkliwe skutki owej emancypacji: „[…] narzędzia i procedury są dziś w mniejszym stopniu interesujące ze względu na ich ewentualną użyteczność badawczą, bardziej zaś jako obiekt możliwych eksplikacji, komentarzy i dopowiedzeń. Nie to, że są zdolne coś opisywać lub wyjaśniać, budzi głównie ciekawość, lecz to, w jakiej mierze same mogą być dalej objaśniane”¹⁸.

W świetle diagnozy Sławińskiego, a także wedle kryteriów rozumienia „bliskości”, jakie oferuje Stala, teoria od jakiegoś czasu zajmuje wobec literatury miejsce TAK ODLEGŁE, jak to tylko możliwe. W związku z czym postulat metodologiczny, jakim jest niewątpliwie potrzeba uprawiania lektury „blisko” tekstu, pełni w istocie dwuznaczną funkcję nakazująco-zakazującą. „Bliskość” może być bowiem wypowiedziana wyłącznie poza sobą, poza znaczeniem tego, o czym mówi, a nawet wbrew temu, co stara się otwarcie głosić. Postulat lekturowej „bliskości” może być jedynie wycofującą się z czytania zapowiedzią nadchodzącej lektury, wypowiadaną z pewnej stale rosnącej (z każdą kolejną, przybywającą literą) odległości, ale też odwlekłości¹⁹. Szaj – zwróćmy na to uwagę – postuluje „bliskość” lekturową, odraczając samą lekturę. Uprawia jej „czystą” postać, możliwą wszak do zrealizowania jedynie w metadyskursie. Jak zatem zainicjować „bliskość” czytania, skoro każda jej definicja, nawet ta najprostsza, podlegając nieuchronnemu prawu zwłoki, staje się definicją negatywną? Sławiński pisał o sytuacji, w której teoria, uczyniwszy samą siebie przedmiotem własnych dociekań, przejęła de facto funkcję literatury, w związku z czym ona także stała się specyficznym jej rodzajem. Z tego punktu widzenia zajęła wobec niej (choć już inaczej rozumianej) miejsce TAK BLISKIE, jak to tylko możliwe. Nie pisząc o literaturze wcale, pozostaję jej najbardziej wierny. Praxis „bliskości” ma sens jedynie w tych okolicznościach, na gruncie ściśle przylegającego samoodniesienia, gdy teoria jedynie „mówi, że gdy mówi, to mówi”²⁰. Lecz nawet w tej wydawałoby się, że doskonałej formie relacji, „bliska” (auto)lektura będzie lekturą wciąż-nie-dość-blisko, więcej: wciąż na pewną odległość, na przykład – na odległość śladu, którego produkcją od zawsze się trudni²¹. Lektura „prawdziwie” bliska oznacza bowiem kres komentarza. W tym sensie postulat mówiący o „posuwaniu rozumienia możliwie jak najdalej” (ŚŚ, s. 84), co w tym szczególnym przypadku oznacza – paradoksalnie – „jak najbliżej” (litery tekstu, signifiant), będzie postulatem metafizycznym. W tym sensie również „dotkliwość” będzie przypadkiem granicznym (Derrida powiedziałby być może, że negacją²²) „bliskości”. Nie przynależąc wszak do jej dziedziny, próbuje opisać ją z drugiej strony. Lektura „bliska” – powtórzmy – może co najwyżej dążyć do „dotkliwości”, nigdy wszak jej nie osiągając, nawet jeśli ta oznacza także świadomość niemożliwości zamknięcia relacji „bliskości”: „Słowo to wskazywałoby […] na dotkliwą niemożność scałościowania wyników interpretacji, dotkliwą wieloznaczeniowość tekstu, która nie poddaje się zabiegom hermeneutycznym” (ŚŚ, s. 90). Szaj identyfikuje „dotkliwość” z przywoływaną przezeń wcześniej formułą Gadamera opisującą „doświadczenie tekstu literackiego jako «porażenie przez sens tego, co powiedziane», które nie prowadzi do harmonijnego skupienia sensu, ale przekracza jakikolwiek horyzont oczekiwań” (ŚŚ, s. 90, wyr. G.P). „W niemieckim oryginale – pisze dalej – «porażenie» to zostało określone jako Betroffenheit, w którym to słowie słychać także czasownik treffen – trafiać, i jego stronę bierną: betroffen werden – być trafionym, ugodzonym, uderzonym” (ŚŚ, s. 90, wyr. G.P.). Kojarzy także „dotkliwość” z „pchnięciem” (Stoß) Heideggera. I wreszcie z Derridy doświadczeniem lektury jako „dotkliwej próby”, której dotkliwość bierze się stąd, że każdy poemat jest zarówno raniący, jak i będący raną (ŚŚ, s. 90). Wszystkie te liczne, metaforyczne asocjacje łączy intencjonalna redukcja oddzielenia, będącego budulcem „bliskości”.

„Bliskość” śladu

Nie istnieje – z punktu widzenia dekonstrukcji – takie znaczenie tekstu, które wykraczałoby „poza” jego granice. Na tym przekonaniu ufundowany został, zrekonstruowany przez Szaja spór pomiędzy dekonstrukcją a hermeneutyką nowoczesną, która – dla odmiany – istnienie transcendentalnego signifié zakłada. Z racji tego, że hermeneutykę nowoczesną interesuje nie sam tekst, lecz jego sens, którego tekst może być jedynie przekaźnikiem, słuszne wydaje się, by nadać jej miano lektury zewnętrznej (wobec tekstu). „Zewnętrzność” (inaczej: zapośredniczenie, niedostępność) sensu nie pochodzi od tekstu, np. jako rezultat jego niewyczerpanej znaczeniorodności. Jest raczej odwrotnie: to sens z(d)radza tekst, który, jak tylko się pojawia, ustanawia jego wtórną, a przez to niedoskonałą postać. Konsekwencją przyjęcia tej – jak się wydaje – dalekosiężnej perspektywy jest obniżona wrażliwość czytelnika na to, co zaledwie pośredniczy w dostępie do sensu, czyli na tekstualny (znakowy) aspekt dzieła (nie ukrywajmy wszak, że jednym z horyzontów tej myśli zawsze będzie wiara w przezroczystość języka). Istotne wobec tego jest to, co słabo lub zgoła w ogóle niewidoczne (ukryte, przesłonięte), co dopiero należy uobecnić (w procesie rozumienia). Niewidoczne, jako że – właśnie – zapośredniczone musi więc oznaczać (bardziej) odległe. Obciąża zatem lekturę hermeneutyczną odczuwalna nieobecność znaczącego.

Z dekonstrukcją jest – jak już zostało to ustalone – na odwrót. Ta bowiem, rozumiejąc sens jako efekt gry tekstowej (tekst z(d)radza sens), uprawia lekturę wewnętrzną, skupiając swoją uwagę – per analogiam – na tym, co na wskroś widoczne, co (jednak) w tradycji zachodniej metafizyki uznawane było jedynie za przedstawienie. A skoro widoczne (widzialne), to pewnie i bliższe, (mniej) odległe. Kto jednak chce uznać lekturę dekonstrukcyjną za lekturę – par excellence – pozostającą blisko tekstu, musi uczynić z materii tekstu stabilny (w sensie odległościowym, relacyjnym) punkt odniesienia do określenia relacji bliskości. Bliskość prawdziwa (nie pozorna) nie może pod żadnym względem okazać się relacją relatywną, względną, tj. nie może być określana względem czegoś, co albo – z punktu widzenia dekonstrukcji – w ogóle nie istnieje (zewnętrzny sens), albo – z punktu widzenia hermeneutyki – jest pozycyjnie nieokreślone (wciąż zapośredniczone). Bliskość może się wyistoczyć jedynie wobec tego, co JEST. I to w sposób ustalony raz na zawsze, np. wobec pisma, które – jak komentuje Derrida – w tradycji zachodniej stanowi jedynie unaocznienie czy uzewnętrznienie języka²³. Ale – powie także francuski filozof – „zdekonstruowanie tej tradycji nie polega na jej odwróceniu, na uniewinnieniu pisma”²⁴, co w tych okolicznościach oznaczałoby nie tylko redukcję pisma do postaci signifiant, lecz także uczynienie z niej wewnętrznej (uprzywilejowanej) strony języka. „Dlatego właśnie autor O gramatologii tak bardzo naciskał na prymat pisma nad mową”²⁵. „Podczas gdy dla Gadamera to, co istotne, rozgrywa się na poziomie znaczonego, to Derridiańska redukcja do znaczącego istotnie komplikuje sprawy…”²⁶.

Ontologia tekstu jako śladu nie spełnia tych warunków: „[…] właśnie ta logika [logika différance – dop. G.P.] decyduje o «śladowości» tekstu i jego «zanieczyszczonym» charakterze. Jeśli bowiem każdy znak nosi w sobie jakby «wspomnienie» poprzedzających go znaków, a jednocześnie niejako «zapowiada» znaki, które przyjdą po nim, to następuje załamanie jego stabilnej tożsamości (ŚŚ, s. 86, wyr. G.P.). Ślad, krusząc opozycję obecne/nieobecne (tekst/sens), nie daje się utożsamić ani z obecnością czegoś, ani też z tego czegoś nieobecnością. Słowem: chcąc mówić o śladzie, winniśmy odmówić mu tego czegoś (istotowości, przedmiotowości?), z czym można by ów ślad powiązać. Nie chodzi też o to, że ślad – nie mogąc być bliskim – jest, niejako w zamian, odległy. Ślad nie jest (telos), lecz odsyła. Podobnie jak rozsunięcie, jak rozplenienie, wreszcie jak różnia, ma w sobie motyw genetyczny, produkujący dystans (różnice). To właśnie ślad sprawia, że „bliska” lektura (podobnie zresztą jak transcendentna) jest tyleż konieczna, co niemożliwa. Ślad może być też rozumiany inaczej. Jak bliskość jest bliskością wobec czegoś (np. wobec tekstu), tak ślad może się okazać śladem tego czegoś.

Jak […] rozumieć postulat „trzymania się blisko tekstu” w hermeneutyce ponowoczesnej? Byłoby to swoiste „śledzenie śladów”, albo też – jak pisze Andrzej Zawadzki – „naśladowanie, kroczenie po śladach, tropienie ich i odczytywanie, odpowiadanie na nie własnym śladem”. Słowem: kroczenie po śladach tekstu i podążanie w ślad za ich znaczeniorodną grą…²⁷ (ŚŚ, s. 88-89, wyr. – G.P.).

W nieprzypadkowym wyrażeniu „ślad tekstu” („ślady tekstu”) sam ślad staje się niewątpliwie czymś poślednim. Zostaje, można by rzec, ubezwłasnowolniony. „Ślad tekstu” – wbrew pozorom – nie jest tym samym, co podlegająca logice différance „śladowość tekstu”, jak tym samym nie może być w żadnym razie, gdy mówimy już o lekturze, „kroczenie po śladach” i „kroczenie po śladach tekstu”. W połączeniu wyrazowym „ślad tekstu”, gdzie słowo „tekst” musi wystąpić przed polskim czytelnikiem w formie dopełniaczowej (i nie ma na to żadnej rady), ów tekst staje się czymś nieuchronnie przeszłym, czymś absolutnie byłym. Choć jakiś ślad tekstu (jeszcze) jest, to samego tekstu (już) nie ma. Jakby tekst był całością, a ślad zaledwie tej całości fragmentem. Ślad odsyła nie do kolejnych śladów, by uświadomić czytelnikowi wymóg ciągłego rozpoczynania od nowa, pozostawania wciąż na początku lekturowej drogi²⁸, lecz do własnej przeszłości, do tekstu, który niegdyś był czymś więcej niż to, co teraz stanowi tylko jego ślad. Definicję lektury nie-transcendentnej, polegającą na nie-porzucaniu „zainteresowania dla znaczącego, formy, języka, materii, z jakiej ustrukturyzowany został tekst” (ŚŚ, s. 83), buduje Szaj, odwracając jedną z wypowiedzi Derridy na temat tego, co znaczy „transcendować”. „«Transcendować» to w tym wypadku porzucać zainteresowanie znaczącym, formą, językiem (proszę zauważyć, że nie mówię «tekstem») na rzecz znaczenia lub przedmiotu odniesienia…”²⁹. Czy wystarczy utworzyć formę zaprzeczoną czasownika „porzucać”, tj. zainteresować się znaczącym, by lektura transcendentna stała się lekturą nie-transcendentną? Tekst, o którym – proszę zauważyć – Derrida jedynie mówi, że o nim nie mówi, wyraźnie transcenduje porządek, o którym z kolei mówi we wskazanym ustępie tak, jakby ten wydawał się na wskroś oczywisty i jednoznaczny, mianowicie porządek znaczącego, porządek formy i języka³⁰. Nie w tym rzecz, że tekst to prawdopodobnie coś więcej (i coś innego) niż (tylko) signifiant. Być może ślad materialnie przekracza ów porządek, a wtedy zajmowałby on symetryczną w stosunku do sensu pozycję względem tekstu, przy założeniu, że o ile nie sposób sensu utożsamić z porządkiem znaczonego, o tyle śladu nie sposób utożsamić z porządkiem znaczącego. Byłby on wówczas tak samo zewnętrzny wobec tekstu, tyle że „z drugiej strony”. Funkcjonalnie ślad byłby odwrotnością sensu. Przez to, że on ciągle JEST (dany czytelnikowi w sposób naoczny), jako łańcuch signifiants właśnie, nie daje się w żaden sposób wytropić. Wytropić (wyśledzić), znaczy bowiem uobecnić. Mówiąc jednak o „śladach tekstu”, myślimy raczej o procesie odwrotnym, o – można rzec – jakichś jego pozostałościach w postaci śladowej, o czymś, co musi kojarzyć się ze szczególną formą uobecniania, jaką jest uobecnianie nieobecnego, czyli unieobecnianie dążące do nieobecności. Tropienie śladu nie wchodzi więc w grę. Ale „coś więcej” w relacji tekstu do śladu oznacza nie tylko stosunek ilościowy, który zachowywałby esencję, lecz również różnicę jakościową. Ślady tekstu stają się zarazem śladami po tekście. Dopiero po tych śladach biegnie nasza lektura. Wyjątkowość przyimka „po” polega tutaj na tym, że jego pozycja wynikająca z reguł syntagmatycznych (prepozycja) wchodzi w konflikt z pozycją, na którą wskazuje jego semantyka. Zgodnie z obraną tu linią interpretacyjną ślad „po”, współbudujący formułę „ślady po tekście”, uzmysławia tym samym paradoksalną pozycję śladów, które – chcąc nie chcąc – zjawiają się dwukrotnie: „przed” tekstem i „po” tekście.

A b s t r a k t