Forum Poetyki | zima 2023

Już przeszło trzydzieści lat twórczość Zygmunta Haupta i jego osoba świętują powrót do polskiego czytelnika. Są to święta ruchome, ale cykliczne. Z jednej strony w latach 1997–2022 wydawane są kolejne tomy sygnowane nazwiskiem pisarza: najpierw Pierścień z papieru, potem dwie edycje zebranych opowiadań zatytułowane Baskijski diabeł, dalej dwa wydania zbioru Z Roksolanii zawierającego eseje, felietony i reportaże, wreszcie publikacje zbiorów korespondencji (z Jerzym Giedroyciem i środowiskiem „Kultury” oraz redakcjami „Wiadomości” i „Tematów”). Z drugiej strony od 1990 roku rozrasta się literatura przedmiotu, poczynając od szkiców i studiów krytycznych, a kończąc na monografiach w całości lub częściowo poświęconych biografii i dziełu autora Deszczu, czyli książkach Aleksandra Madydy, Andrzeja Niewiadomskiego, Pawła Panasa, Jagody Wierzejskiej, Doroty Utrackiej, Marka Zaleskiego. Nie sposób w tym zestawieniu pominąć także odbywający się co roku w Gorlicach „Festiwal im. Zygmunta”, który od 2015 roku miał już osiem edycji. Do tego dodać trzeba również dwie konferencje naukowe w całości poświęcone pisarzowi: Zygmunt Haupt. Powrót pisarza (Kazimierz Dolny 2017; teksty zebrane w tomie Jestem bardzo niefortunnym wyborem… Studia i szkice o twórczości Zygmunta Haupta, red. A. Niewiadomski, P. Panas, Lublin 2019) oraz Zygmunt Haupt. Warsztat pisarski – inspiracje – konteksty (Poznań 2021). Pokłosie tej ostatniej konferencji trafia właśnie do dwóch numerów „Forum Poetyki”, bieżącego i kolejnego, który także ukaże się w roku 2023.

Nawet pobieżny rzut oka na badawczą oraz czytelniczą recepcję utworów Haupta w wolnej Polsce potwierdza oryginalność i głębię dokonań artystycznych pisarza. Im więcej edycji kolejnych źródeł oraz propozycji nowych odczytań, tym więcej inspiracji oraz impulsów do dalszych badań i (re)interpretacji. Dla uczestników poznańskiej konferencji w 2021 roku stało się jasne, że wcześniejsze obrady w Kazimierzu Dolnym niczego nie wieńczą, ale otwierają nowe perspektywy. Zauważono wówczas, że twórczość Haupta wymaga dalszych pogłębionych analiz, wychodzących poza dotychczasowe ujęcia, dopełniających je lub względem nich polemicznych, że zachęca do „innych spojrzeń” i do wkroczenia na nieoczywiste ścieżki interpretacyjne.

Teksty pomieszczone w pierwszym z dwóch hauptowskich numerów „Forum Poetyki” przynoszą interpretacje osadzone w różnych trybach lektury i posługujące się odmiennymi językami badawczymi, które wynikają zarówno z rozlicznych „zwrotów”, jakie dokonały się w obrębie humanistyki, jak i z połączenia tradycyjnych odczytań z refleksją nad użytecznością nowych narzędzi w lekturze dorobku pisarza. Autorzy artykułów dążą do ukazania Haupta w „zbliżeniu”, do skupienia się na kwestiach szczegółowych i dostrzeżenia powiązań czasem nieoczywistych, a niekiedy wręcz ryzykownych. Efekty ich pracy wolno uznać za ważki przypadek badania poetyki autorskiej o bardzo interesującej dynamice prowadzonych studiów.

Pierwsze dwa teksty podejmują problematykę osobnej i niezwykle wyostrzonej (choć nieostentacyjnej) samoświadomości pisarskiej Haupta i mogą być traktowane jako próby wyznaczenia nowych trajektorii teoretycznych w hauptologii, już choćby w sferze metod czytania tej prozy. Andrzej Niewiadomski sprawdza, jak geograficzno-polityczne pojęcie granicy autor ten przekłada na język aksjologii, epistemologii, doświadczenia międzyludzkiego i techniki pisarskiej. Tomasza Mizerkiewicza zajmują autotematyczne uwagi autora Polowania z Maupassantem na temat możliwości deskryptywnych, co osadzone zostaje w kontekście współczesnego powrotu do deskrypcji jako przedmiotu badań literackich (tzw. zwrot deskryptywny). Okazuje się, że twórca dobrze zorientowany w nurtach filozoficznych podejmujących kwestię opisu umacniał swe deskrypcje przez zanotowanie momentu chwilowego lub możliwego jedynie w „prześwicie” niepowątpiewalnego styku z realnością.

Autorka i autor następnych dwóch artykułów podjęli próby mikrologicznych analiz małego arcydzieła Haupta, jakim jest opowiadanie Deszcz. Agnieszka Czyżak skupia się zarówno na specyfice użytych strategii literackich, jak i wymiarze etycznym utworu, który staje się punktem wyjścia do rozważań o kondycji człowieka w świecie rozchwianych wartości. Natomiast Adrian Gleń dokonał zestawienia tego utworu ze Śnieżycą Roberta Walsera, by dostrzec, że z opowiadań wyłania się wspólna dla obydwu twórców antyesencjalna wizja świata. Istotnym kontekstem rozważań stała się myśl francuskiego hellenisty i sinologa François Julliena zajmującego się motywem nieokreśloności.

Z kolei Jana Zielińskiego zajmuje malarskość i muzyczność, podwójność narracji, sugestia (złudna) autobiograficzności u Haupta, co prowadzi do zestawienia jego pisarstwa z dziełem Andrzeja Bobkowskiego i ukazania cechującej autora Pierścienia z papieru podskórnej sprzeczności między tendencjami anarchistycznymi a właściwym mu jako artyście dążeniem do precyzji. Wewnętrznych napięć w dziele Haupta poszukują także autorzy dwóch kolejnych studiów, w których istotnym punktem odniesienia jest dobrze zadomowiona w hauptologii problematyka pamięci. Christian Zehnder proponuje rozszerzenie ustalonej „epifanicznej” lektury tej prozy o perspektywę geopoetyki. Kładzie nacisk na rolę wybujałych szczegółów utraconego świata galicyjskiego, które wyrastają za każdym razem z jedynego żywiołu pozornie zapamiętanego jako monolityczny i absolutny. Antoni Zając posługuje się natomiast zaczerpniętym z myśli Victorii Nelson pojęciem psychotopografii, czyli dynamicznej projekcji podmiotowych doświadczeń, wspomnień i fantazji na przestrzeń świata przedstawionego. Galicyjski świat utracony Haupta powraca w artykule Marka Wilczyńskiego, który tropi zaszyfrowaną w opowiadaniach Haupta zagładę istniejącej przez setki lat zróżnicowanej etnicznie, religijnie i językowo społeczności Galicji i Podola.

Numer zamykają rozważania Tomasza Garbola nad tym, jak twórczość Haupta wpisuje się w nurt odejścia wysokich modernistów od wyznaniowej wiary religijnej na rzecz „wiary poetyckiej”, której treścią jest jakość doświadczenia artystycznego.