„Złoty wiek”: oddalenia, przekroje. 80 lat anglosaskiej klasyki dla dzieci i 150 lat jej przekładów na język polski w trzech makroperspektywach

Zamiast wstępu

W angielskiej literaturze dla dzieci epokę od Carrolla do Milne’a zwykło się określać mianem „złotego wieku” [Golden Age] z więcej niż jednego słusznego powodu. Pomijając nawet samą jakość utworów literackich, faktem pozostaje, że wiele z nich osadzone jest w czasach odległych, gdy wszystko było lepsze i piękniejsze. Pisarzom i pisarkom tworzącym w tym okresie samo dzieciństwo wydawało się „złotym wiekiem”, oni zaś byli tymi, którzy wyruszali, by odnaleźć ulotne wrażenia tamtego czasu – Kenneth Grahame swoją pierwszą książkę o dzieciństwie zatytułował zresztą właśnie tak: Złoty wiek¹

– pisze Humphrey Carpenter o niezwykłym osiemdziesięcioleciu, w którym pod piórami angielskich i amerykańskich twórców rodziły się Krainy Czarów, Tajemnicze Ogrody, Nibylandie i Szmaragdowe Miasta, a wielu autorów właśnie „książkę dla dzieci czyniło nośnikiem przedstawień społeczeństwa i środkiem wyrazu własnych marzeń”².

Dzieła anglojęzyczne od początku stanowiły istotny składnik fundamentów literatury dziecięcej, która – gdy jeszcze nie istniała jako twór odrębny i samodzielny – adaptowała wielkie dzieła oświecenia i romantyzmu, przyswajając je dziecięcemu czytelnikowi. Pod koniec wieku XVIII zaczęły powstawać pierwsze przeróbki powieści przeznaczonych dla dorosłych: The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe Daniela Defoe trafiło do dziecinnych pokoi w całej Europie – w Niemczech jako Robinson młodszy Joachima Campe z 1779 roku³, w Polsce jako Przypadki Robinsona Krusoe z angielskiego ięzyka na francuski przełożone y skrócone od Pana Feutry, teraz oyczystym ięzykiem wydane w przekładzie Jana Chrzciciela Albertrandiego z 1769 roku. Podobnie stało się z Podróżami Guliwera Swifta, które również nie były pierwotnie adresowane do dzieci; potem obok Swifta na półkach z książkami dla niedorosłych stanęły między innymi jeszcze utwory Waltera Scotta, Jamesa Fenimore’a Coopera i Charlesa Dickensa, którego Oliwer Twist i Opowieść wigilijna należą do stałego repertuaru dziecięcych lektur.

Od Carrolla do Tolkiena: ustanawianie kanonu

Jednak prawdziwym przełomem i właściwym początkiem literatury dziecięcej – rozumianej już nie jako kompilacja tekstów zaadaptowanych i przejętych z dorosłego świata wespół z pouczającymi dziełkami w trosce o wychowanie moralne dziatek, lecz jako niezależna dziedzina twórczości artystycznej i literackiej, w której dziecko jest pełnoprawnym odbiorcą wpisanym w tekst⁴ – było stulecie XIX, a ściślej – jego połowa, kiedy rozpoczął się „złoty wiek” [Golden Age] anglosaskiej literatury dziecięcej, a wraz z nim rozkwit światowego pisarstwa dla najmłodszych. Epokę „złotego wieku” otwierają utwory Alice’s Adventures in Wonderland (1865) i Through the Looking-Glass (1871) Lewisa Carrolla, za nimi zaś postępują Little Women (1868) Louisy May Alcott, The Adventures of Tom Sawyer (1876), The Prince and the Pauper (1881) i The Adventures of Huckleberry Finn (1884) Marka Twaina, The Treasure Island (1883) Roberta Louisa Stevensona, The Jungle Book (1894) i Just so stories (1902) Rudyarda Kiplinga, The Wonderful Wizard of Oz (1900) Lymana Franka Bauma, The Tale of Peter Rabbit (1902) Beatrix Potter, Five Children and It (1902) i The Railway Children (1906) Edith Nesbit, The Wind in The Willows (1908) Kennetha Grahame’a, Anne of Green Gables (1908) Lucy Maud Montgomery, Peter Pan in Kensington Gardens (1906) i Peter Pan and Wendy (1911) Jamesa Matthew Barriego, Little Lord Fauntleroy (1886), The Little Princess (1905) i The Secret Garden (1911) Frances Hodgson Burnett, The Story of Doctor Dolittle (1920) Hugh Loftinga, Winnie-the-Pooh (1926) i The House at the Pooh Corner (1928) Alana Alexandra Milne’a, seria o Mary Poppins Pameli Lyndon Travers, której część pierwsza ukazała się w 1935 roku, a w końcu powieść Hobbit or There and Back Again Johna Ronalda Reuela Tolkiena, wydana w roku 1937 (aneks – tabela 1).

„Złoty wiek” angielskiej literatury dziecięcej obejmowałby zatem okres od lat sześćdziesiątych XIX wieku do późnych lat trzydziestych XX stulecia – mniej więcej osiemdziesiąt lat intensywnej, wybitnej twórczości literackiej dla dzieci. Można się spierać o cezury wyznaczające tę „małą epokę”, przesuwając w czasie zarówno jej otwarcie⁵, jak i zamknięcie – w tym szkicu za moment graniczny przyjmuję jednak wybuch II wojny światowej, która położyła kres pewnej formacji myślowej, rozpoczynając współczesność również w literaturze dziecięcej⁶.

Angielska, czyli jaka?

Choć moment historyczny, w którym narodziły się klasyczne książki dla najmłodszych, jest znamienny, to nie on sam zdecydował o randzie, popularności i ponadczasowości dzieł, które dzięki swoim immanentnym wartościom literackim zyskały wymiar ponadnarodowy. Monika Adamczyk-Grabowska pisze:

Angielska literatura dziecięca zdobyła sobie tak wielki rozgłos na świecie, że często przypisuje się jej cechy wręcz gatunkowe, a nie narodowościowe. Gdy mówimy „angielska literatura dziecięca”, myślimy zwykle o książkach, które czytają chętnie również dorośli, książkach pełnych fantazji, humoru i absurdu, niezwykłego przeplatania się rzeczywistości z baśnią, książkach pozbawionych natrętnego dydaktyzmu, często wykpiwających wszelkie zapędy moralizatorskie. Są to utwory dla dzieci i dorosłych, w których dzieci zachowują się bardzo dorośle, dorośli są nieco dziecinni, i w których wszystko jest możliwe, choć magia bierze swój początek w miejscach bardzo zwyczajnych […]⁷.

Polska tłumaczka i badaczka tekstów dla najmłodszych charakteryzuje klasykę literatury dziecięcej [children’s classics] jako dzieła, które przeszły próbę czasu i dzięki swoim walorom wciąż nie przestają zachwycać czytelników na całym świecie. To książki uniwersalne, kierowane tyleż do dzieci, ile do dorosłych, unikające natrętnej dydaktyki i łatwego moralizatorstwa, łączące „dziecięcość” z „dorosłością”, zespalające te dwa światy i dające dowód, że dziedzina wyobraźni może być zamieszkiwana zarówno przez małych, jak i przez dużych. Są to również teksty, które budzą wrażliwość, doceniając udział fantazji w przeżywaniu rzeczywistości – włączają to, co baśniowe, oniryczne, imaginacyjne w obręb ludzkiego doświadczenia. Dziecięcy czytelnik jest w nich traktowany z powagą i szacunkiem – jako pełnoprawny odbiorca sztuki i uczestnik życia – lecz nie bez humoru, który zapuszcza się nieraz w krainy pogodnego nonsensu, czasem łączy się z liryzmem i nostalgią, a czasem objawia się w błyskotliwych grach językowych, kalamburach i zabawach słowem, które przypominają, że inwencja lingwistyczna przynależy przede wszystkim dzieciom, niezależnym jeszcze od rygorów gramatyki, krępujących swobodny i niepodległy żywioł ludzkiej mowy.

To wszystko sprawia, że dzieła należące do klasyki literatury dziecięcej są niesłychanie trudne w przekładzie i wymagają niemałych wysiłków od tłumacza, który pragnąłby przenieść do literatury rodzimej arcydzieło dziecięcej klasyki, nie zniekształcając przy tym jego sensu i zachowując oryginalną maestrię językową, a także pamiętając o tym, że przekład literatury dziecięcej ma swoją specyfikę i rządzi się własnymi prawami, wśród których najważniejsze to dostosowanie tekstu do głośnej lektury oraz korelacja tłumaczenia z ilustracjami⁸. Jednak wymagania, które arcydzieła klasyki stawiają przed tłumaczami, nie zwykły zniechęcać tych ostatnich: wszystkie z wymienionych wyżej dzieł anglosaskich pisarzy dla dzieci mogą poszczycić się rozbudowanymi, wielojęzycznymi seriami translatorskimi⁹, do których co roku i niemal co chwila dołączają nowe ogniwa tłumaczeniowe.

Makro-, (mikro)kosmos przekładu

Przekład literacki ze względu na swoją istotę i specyfikę pozostaje zawsze w jak największej bliskości tekstu oryginalnego: jest nieustannym dążeniem do osiągnięcia ekwiwalencji (językowej, kulturowej, funkcjonalnej), ciągłym „uzgadnianiem” własnego kształtu z pierwowzorem, posuniętym do ostateczności close reading tekstu, w którego efekcie powstaje utwór będący w założeniu innojęzycznym utożsamieniem oryginału. Z tego względu poetyka i krytyka przekładu – czy szerzej: wszelkie badania nad tłumaczeniami – oparte są zawsze z konieczności na przyglądaniu się dziełom oryginalnym i przekładowym w przybliżeniach i szczegółach: stanowią zwykle komparatystyczną, wnikliwą lekturę wybranych fragmentów tekstów, z której wnioski określają rozmaite strategie obierane przez tłumaczy. Translatoryka jako taka opiera się więc na swoistej mikro-poetyce: podejściu badawczym analizującym słowa, zdania i akapity, w którym wszelkie oddalenia czy przekroje, oparte na zdystansowanych wobec tekstu perspektywach (czasowych, ilościowych czy jakościowych), wydają się nie do pomyślenia, a tym bardziej nie do zastosowania.

Przekornie wobec tradycji i naczelnej zasady translatologii, chciałabym podjąć próbę przyłożenia do badań przekładoznawczych narzędzi mniej tradycyjnych, pozostających nie tyle w bliskości tekstu oryginału/tłumaczenia, co od niego oddalających, nad mikropoetykę translacji przedkładających makroperspektywę modelu „czytania oddalonego” [distant reading], którego twórca – Franco Moretti – przekonuje, że literatura – przynależąca przecież w pewien sposób do świata materialnego – jest mierzalna¹⁰, więcej nawet: da się ją przedstawić za pomocą wykresów, map, drzew i grafów¹¹. Mierzalne, możliwe do przedstawienia w liczbach, byłyby więc także przekłady – w przypadku tego studium polskie przekłady angielskiej literatury dziecięcej „złotego wieku”, które chciałabym poddać analizie oddalonej, przedstawiając dzieła szesnastu kanonicznych twórców anglosaskiej klasyki w tłumaczeniach na język polski w perspektywach czasowej, ilościowej i jakościowej, obejmujących osiemdziesiąt lat twórczości oryginalnej (1860–1940) i niemal sto pięćdziesiąt lat jej przekładów (1870–2017)¹².

Przekłady angielskiej klasyki dziecięcej w liczbach

W monografii Polskie tłumaczenia angielskiej literatury dziecięcej. Problemy krytyki przekładu autorka, Monika Adamczyk-Grabowska, zamieszcza uwagę o rzadkości „pozycji omawiających przekłady odrębnych grup gatunkowych czy tematycznych”¹³. W istocie, nie licząc rozproszonych artykułów z zakresu krytyki przekładu, skupiających się na omówieniu poszczególnych utworów, książka Adamczyk-Grabowskiej pozostaje do dziś właściwie jedynym¹⁴ polskim opracowaniem naukowym traktującym o tłumaczeniach angielskiej klasyki dla najmłodszych, a przedstawiona w niej reprezentacja dzieł i twórców jest wybiórcza i niekompletna¹⁵ ze względu na cel badawczy wytyczony przez autorkę, której podstawową ambicją było stworzenie nowego modelu krytyki przekładu (opartej na szczegółowej analizie porównawczej różnych poziomów dzieł literackich) z wykorzystaniem materiału angielskiej literatury dziecięcej. Perspektywa przyjęta przez polską badaczkę i tłumaczkę jest więc w sposób oczywisty związana z bliskim czytaniem tekstów i porównywaniem przekładów, natomiast dokonany wybór dzieł oraz twórców jest zgodny z założonym przez nią celem. Praca Moniki Adamczyk-Grabowskiej wymaga również uaktualnienia i uzupełnienia, nie tylko ze względu na istotne braki związane z wyborem – od czasu jej wydania sytuacja przekładowa anglojęzycznej klasyki dziecięcej zmieniła się w sposób znaczący: nie tylko pojawiły się nowe liczne przekłady dzieł znanych w Polsce już wcześniej, ale także przetłumaczone zostały dzieła klasycznych twórców nieobecnych wcześniej na polskim rynku wydawniczym.

Ustanawianie kanonów, komponowanie list autorów, wyznaczanie cezur czasowych jest z natury rzeczy arbitralne i dotyczy określonej perspektywy, związanej z grupą czy indywidualnością dokonującą wyboru. Zaproponowany wcześniej kanon klasyki „złotego wieku” anglosaskiej literatury dla dzieci, obejmujący dzieła szesnaściorga twórców od Carrolla do Tolkiena, starałam się stworzyć na podstawie możliwie jak największej liczby źródeł anglo- i polskojęzycznych, korygując, czy może uzupełniając wyniki dociekań subiektywną wiedzą na temat potocznej znajomości czytelniczej dzieł i twórców angielskich w Polsce. W tak skomponowanym korpusie pojawiają się więc teksty i nazwiska oczywiste – takie jak Lewis Carroll, Alan Alexander Milne, Rudyard Kipling, Lucy Maud Montgomery czy Frances Hodgson Burnett – w towarzystwie klasycznych twórców nieco mniej popularnych (np. Louisay May Alcott, Beatrix Potter, Kennetha Grahame’a, Edith Nesbit, Pameli Lyndon Travers). Kilku autorów, których należałoby włączyć do kanonu ze względu na ich rangę w literaturze angielskiej (Charles Kingsley, George McDonald, William Thackeray) znalazło się poza nim już to ze względu na czas powstania ich dzieł (przed przyjętym za cezurę rokiem 1865), już to ze względu na bardzo słabą rozpoznawalność w Polsce. Szesnaściorgu pisarzom „złotego wieku” odpowiada szesnaście najpopularniejszych utworów literackich dla dzieci ich autorstwa – najbardziej popularnych, co nie zawsze oznacza, że najczęściej tłumaczonych, istnieją bowiem przypadki, w których dzieło mniej znane doczekało się większej liczby translacji na język polski niż światowej sławy arcydzieło tego samego twórcy (dzieje się tak w przypadku Frances H. Burnett, której najbardziej rozpoznawalna powieść The Secret Garden doczekała się jednego polskiego tłumaczenia mniej niż wcześniejszy i nieco mniej popularny Little Lord Fauntleroy). Ponieważ wybór pojedynczego dzieła każdego (i każdej) z szesnaściorga pisarzy podyktowany jest względami praktycznymi, przedstawiony tu kanon z natury rzeczy stanowi pewną reprezentację rzeczywistej klasyki stworzonej przez anglosaskich twórców; dla nieco pełniejszego obrazu sytuacji w Aneksie na końcu szkicu zamieszczona została tabela, w której znaleźć można zbiór dzieł omawianych pisarzy poszerzony i uzupełniony o inne ważne utwory literackie ich autorstwa (tabela 1). Szesnastopozycyjny kanon podstawowy w porządku chronologicznym prezentuje się zatem następująco:

1. Lewis Carroll – Alice’s Adventures in Wonderland (1865)
2. Louisa May Alcott – Little Women (1868)
3. Mark Twain – Adventures of Tom Sawyer (1876)
4. Robert Louis Stevenson – Treasure Island (1883)
5. Rudyard Kipling – The Jungle Book (1898)
6. L.F. Baum – The Wonderful Wizard of Oz (1900)
7. Edith Nesbit – Five Children and It (1902)
8. Beatrix Potter – The Tale of Peter Rabbit (1902)
9. Kenneth Grahame – The Wind in the Willows (1908)
10. Lucy Maud Montgomery – Anne of Green Gables (1908)
11. Frances Hodgson Burnett – The Secret Garden (1911)
12. James Matthew Barrie – Peter Pan and Wendy (1911)
13. Hugh Lofting – The Story of Doctor Dolittle (1920)
14. Alan Alexander Milne – Winnie-the-Pooh (1926)
15. Pamela Lyndon Travers – Mary Poppins (1934)
16. John Ronald Reuel Tolkien – Hobbit or There and Back Again (1937)

Opisując historię polskich przekładów anglojęzycznej klasyki dziecięcej, chciałabym zacząć od perspektywy ilościowej, która wydaje się najbardziej podstawowym i najoczywistszym sposobem myślenia o tłumaczeniach, a nawet – zdawałoby się – stanowi miarę popularności dzieł i ich twórców. A jednak, przegląd przekładów anglojęzycznych arcydzieł literatury dziecięcej pod względem liczebności poszczególnych reprezentantów przynosi pewne zaskoczenia – popularność nie zawsze odpowiada liczebności. Wprawdzie Alice’s Adventures in Wonderland zgodnie z powszechnym przekonaniem znajdują się na prowadzeniu (dwanaście przekładów), ale pierwsze miejsce współdzielą z dwoma innymi utworami: Adventures of Tom Sawyer Twaina i Anne of Green Gables Montgomery, tymczasem Winnie-the-Pooh, którego poczytność i powszechność powinna plasować go tuż obok najsłynniejszego dzieła Carrolla, znajduje się wśród dzieł przekładanych stosunkowo rzadko – ma tylko cztery tłumaczenia, podczas gdy „średnia przekładowa” wynosi sześć translacji¹⁶. Okazuje się więc, że słynny Kubuś Puchatek tłumaczony jest rzadziej niż na przykład utwór Louisy May Alcott Little Women (współcześnie dość mało popularny), The Story of Doctor Dolittle Loftinga czy The Wonderful Wizard of Oz Bauma – wszystkie te pozycje liczą sobie po pięć tłumaczeń na język polski (ryc. 1).

Ryc. 1. Udział przekładów na język polski poszczególnych twórców klasyki „złotego wieku”

Taki stan rzeczy ma oczywiście wytłumaczenie – jest nim kanoniczność niektórych przekładów. Pierwsze polskie tłumaczenie Winnie-the-Pooh autorstwa Ireny Tuwim z 1938 roku zyskało sobie status przekładu kanonicznego, który został wysoko oceniony przez większość krytyki i doskonale przyjął się wśród czytelników, przez co bardzo trudno było podjąć z nim jakąkolwiek polemikę. Dzieła, których pierwsze przekłady nie wypracowały sobie równie mocnej pozycji, zyskiwały zwykle liczniejszą serię translatorską, szczególnie – jak w przypadku utworu Carrolla – jeśli stanowiły ciekawe i poważne translatorskie zadanie, będące w pewien sposób miarą zdolności tłumacza. Przy omawianiu przekładów literatury dziecięcej pod względem ich liczby ważna pozostaje również kwestia adaptacji¹⁷ – w niniejszym artykule nie biorę pod uwagę rozmaitych streszczeń, opracowań czy tekstów pisanych na podstawie dzieł oryginalnych, starając się sporządzić wykaz „przekładów właściwych” – jest to niezwykle istotne, gdyż przeróbki i adaptacje nieodłącznie towarzyszą tłumaczeniom książek dla dzieci i pojawiają się na rynku wydawniczym równolegle do nich, często bez wzmianki precyzującej rozróżnienie pomiędzy skrótem a pełnoprawnym przekładem. Gdyby natomiast w powyższym zestawieniu uwzględnić również adaptacje, wyniki analizy musiałyby się znacząco różnić od przedstawionych – dla przykładu Alicja w Krainie Czarów ma przynajmniej dwanaście polskojęzycznych adaptacji, natomiast Przygody Tomka Sawyera tylko jedną.Perspektywa ilościowa pozostaje w ścisłym połączeniu z ujęciem czasowym, gdyż serie translatorskie – te liczne i te nieco mniej rozbudowane – zawsze rozwijają się w czasie, a ich kształt jest częstokroć uwarunkowany właśnie przez moment historyczny powstawania poszczególnych ogniw. Przedstawione poniżej grafy obrazują sposoby, w jakie powstawały i rozwijały się serie przekładowe poszczególnych dzieł angielskiej klasyki literatury dziecięcej „złotego wieku” – od lat siedemdziesiątych XIX wieku, gdy zaczęły się pojawiać pierwsze przełożone pozycje z interesującego nas kanonu – do dzisiaj (ryc. 2).

L. Carroll – Alice’s Adventures in Wonderland (1865). Ryc. 2.1

L.M. Alcott – Little Women (1868). Ryc. 2.2

M. Twain – Adventures of Tom Sawyer (1876). Ryc. 2.3

R.L. Stevenson – Terasure Island (1883). Ryc. 2.4

R. Kipling – Jungle Book (1898). Ryc. 2.5

L.F. Baum – The Wonderfull Wizard of Oz (1900). Ryc. 2.6

E. Nesbit – Five Children and It (1902). Ryc. 2.7

B. Potter – The Tale of the Peter Rabbit (1902). Ryc. 2.8

K. Grahame – The Wind in the Willows (1908). Ryc. 2.9

L.M. Montgomery – Anne of Green Gables (1908). Ryc. 2.10

F.H. Burnett – The Secret Garden (1911). Ryc. 2.11

J.M. Barrie – Peter Pan and Wendy (1911). Ryc. 2.12

H. Lofting – The Story of Doctor Dolittle (1920). Ryc. 2.13

A.A. Milne – Winnie the Pooh (1926). Ryc. 2.14

P.L. Travers – Mary Poppins (1934). Ryc. 2.15

J.R.R. Tolkien – Hobbit (1937). Ryc. 2.16

Ryc. 2. Polskie przekłady najsłynniejszych dzieł anglojęzycznej klasyki „złotego wieku”

Przyglądając się powyższym grafom, poczynić można ciekawe obserwacje na temat kształtu i charakteru poszczególnych serii translatorskich – wyraźnie widać, że przekładowe losy dzieł oraz twórców były bardzo różne i rozmaicie rozkładały się w czasie. Tłumaczenia Carrolla – autora o niezachwianej pozycji, obecnego w języku polskim od roku 1910 – przyrastały dość regularnie od momentu powstania pierwszego przekładu autorstwa Adeli S., przy czym znaczące przyspieszenie nastąpiło pomiędzy rokiem 2010 a 2015, kiedy powstało aż sześć tłumaczeń – dokładnie połowa serii (ryc. 2.1). Dość podobnie przedstawia się sytuacja powieści Twaina o Tomku Sawyerze – przy czym tutaj pomiędzy trzema pierwszymi przekładami powstałymi przed rokiem 1945 a przekładem czwartym z 1988 pojawia się pokaźna luka obejmująca czterdzieści lat. Wyraźne przyspieszenie obserwujemy natomiast od połowy lat dziewięćdziesiątych – od roku 1996 do 2012 powstało bowiem osiem przekładów Adventures of Tom Sawyer, to jest dwie trzecie całego zbioru (ryc. 2.3). Inaczej mają się dwa utwory o nieco bardziej dziewczęcym adresie czytelniczym – Anne of Green Gables Montgomery i The Secret Garden Burnett – które charakteryzują się obecnością bardzo silnej pierwszej pozycji przekładowej. W przypadku Ani z Zielonego Wzgórza jest to przekład Rozalii Bernsztajnowej z 1911 roku, w przypadku Tajemniczego ogrodu – trzy lata starsze tłumaczenie Jadwigi Włodarkiewiczowej. Oba przekłady zyskały sobie status klasycznych i były wielokrotnie wznawiane – zapewne dlatego odległość czasowa pomiędzy nimi a drugimi w kolejności przekładami dzieł wynosi w obu przypadkach ponad osiemdziesiąt lat, a zdecydowana większość obu serii translatorskich umiejscawia się pomiędzy rokiem 1995 a 2013 (ryc. 2.10 i 2.11). Znacznie mniej rozbudowana seria translatorska utworu Kennetha Grahame’a The Wind in the Willows również rozpoczyna się stosunkowo wcześnie, bo w 1938 roku, natomiast kontynuowana jest dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku, a więc ponad siedemdziesiąt lat od daty powstania pierwszego tłumaczenia autorstwa Marii Godlewskiej (ryc. 2.9). Dość podobnie – lecz na nieco mniejszą skalę – kształtują się losy pięciu polskich przekładów książki Hugh Loftinga o Doktorze Dolittle: pierwszy przekład powieści, autorstwa Wandy Kragen (1934) dystansuje kolejne tłumaczenie o ponad 60 lat; ostatni przekład oddalony jest od przedostatniego o całą dekadę (ryc. 2.13) – jest to też pierwsze tłumaczenie, które oddaje po polsku całość długiego tytułu¹⁸ powieści Loftinga The Story of Doctor Dolittle, Being the History of His Peculiar Life at Home and Astonishing Adventures in Foreign Parts – w przekładzie Beaty Adamczyk z 2010 roku Doktor Dolittle i jego zwierzęta: opowieść o życiu doktora w domowym zaciszu oraz niezwykłych przygodach w dalekich krainach. Za „stare” serie translatorskie uznać można zbiór przekładów Stevensona i Kiplinga, gdzie znaczący udział mają tłumaczenia powstałe przed rokiem 1945 – w przypadku Treasure Island trzy przekłady na pięć (ryc. 2.4), w przypadku The Jungle Book cztery tłumaczenia na sześć istniejących (ryc. 2.5). Ich przeciwieństwem są „młode” serie translatorskie, które rozpoczynają się pod koniec lat pięćdziesiątych lub nawet w latach sześćdziesiątych XX wieku – należą do nich utwory Peter Pan and Wendy J.M. Barriego (pierwszy przekład pt. Przygody Piotrusia Pana: opowiadanie o Piotrusiu i Wendy Macieja Słomczyńskiego z 1958 roku – ryc. 2.12)¹⁹, The Hobbit, or There and Back Again J.J.R. Tolkiena (pierwsze tłumaczenie Marii Skibniewskiej pt. Hobbit czyli tam i z powrotem z roku 1960 – ryc. 2.16), The Wonderful Wizard of Oz L.F. Bauma (pierwsze tłumaczenie Stefanii Wortman z 1962 roku pt. Czarnoksiężnik ze Szmaragdowego Grodu – ryc. 2.6) i The Tale of Peter Rabbit Beatrix Potter (pierwszy przekład pt. Opowieść o Króliku Piotrusiu Mirosławy Czarnockiej-Wojs z 1991 roku – ryc. 2.8). Serie stosunkowo nieliczne (do pięciu pozycji), które rozwijały się jednak dość równomiernie, reprezentowane są przez utwory L.M. Alcott i E. Nesbit, przy czym warto zauważyć, że Little Women – powieść obyczajowa dla dziewcząt – ma większy udział przekładów starszych (dwa przedwojenne – w tym najstarszy przekład z całego omawianego kanonu „złotego wieku” autorstwa Zofii Godlewskiej z 1875 roku – do trzech powstałych w i po roku 2000 – ryc. 2.2), natomiast większość przekładów opowieści fantastycznej Edith Nesbit o przygodach pięciorga dzieci powstała po roku 1945, z jednym wyjątkiem, którym jest bardzo mało znana i trudno dostępna wersja w przekładzie anonima pt. Dary: powieść fantastyczna z 1910 roku (ryc. 2.7). Z sytuacją wyjątkową mamy do czynienia w przypadku pierwszej części serii o Mary Poppins Pameli Lyndon Trawers – trudno tu bowiem w ogóle mówić o serii przekładowej, skoro istnieje tylko jedna translacja dzieła autorstwa Ireny Tuwim z 1938 roku pt. Agnieszka (ryc. 2.14). Tłumaczenie było kilkakrotnie wznawiane, a w latach dziewięćdziesiątych zmodernizowano jego tytuł, zastępując spolszczenie oryginalnym imieniem i nazwiskiem głównej bohaterki cyklu. Przekładowe dzieje cyklu Travers²⁰ – a raczej ich zauważalny i zadziwiający brak – stanowią ewenement na tle tłumaczeń pozostałych dzieł, tym bardziej że Mary Poppins jest w Polsce popularna i czytana – zapewne również dzięki Disneyowskiej wersji musicalowej z 1964 roku²¹ – zatem w sposób naturalny spodziewać by się można liczniejszej serii translatorskiej zabawnych opowieści o niani dzieci państwa Banksów.

Warto przyjrzeć się również nałożeniu powyższych zestawień (ryc. 3), na którym interesująco zarysowują się całe dzieje polskich przekładów arcydzieł „złotego wieku” literatury dziecięcej. Od dość leniwego początku i pierwszych przekładów z języka angielskiego – który pod koniec XIX wieku i na przełomie stuleci wciąż był w Polsce językiem mało znanym²² – zauważamy stopniowy wzrost zainteresowania tłumaczy anglojęzyczną literaturą dla najmłodszych, która zaczyna zyskiwać coraz większą popularność. Korowód rozpoczyna wspominany już przekład Małych kobietek autorstwa Zofii Grabowskiej, później pojawiają się tłumaczenia powieści przygodowych: Skarbu na wyspie i Księgi dżungli. Przekłady z tego okresu są częściej anonimowe lub podpisywane wyłącznie inicjałami – wydaje się, że osoba tłumacza była wówczas traktowana służebnie wobec tekstu, a umieszczenie jej nazwiska w dziele nie było dla wydawców (i samych tłumaczy) tak istotne. W drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku powstają coraz liczniejsze przekłady klasyki – w obu dziesięcioleciach po cztery pozycje – między innymi dzieł Carrolla, Nesbit, Montgomery i Burnett, jednak prawdziwe ożywienie translatorskie następuje w latach trzydziestych XX wieku: w tym czasie pierwsze przekłady tworzy Irena Tuwim (Kubuś Puchatek, Agnieszka), powstają także pierwsze tłumaczenia dzieł Loftinga (Doktór Dolittle Wandy Kragen) i Grahame’a (O czym szumią wierzby Marii Godlewskiej).

Ryc. 3. Polskie przekłady najsłynniejszych dzieł anglojęzycznej klasyki „złotego wieku” – zestawienie zbiorcze

Czas II wojny światowej oraz okres następujący bezpośrednio po niej z oczywistych względów nie przynosi tłumaczeń nowych autorów, pojawiają się za to dwa nowe przekłady dzieła Twaina i Stevensona (a więc, co znamienne, powieści przygodowych). Ożywienie następuje dopiero około roku 1955, w którym Antoni Marianowicz publikuje swój przekład Alicji w Krainie Czarów; trzy lata po nim wydany zostaje po raz pierwszy Barrie w tłumaczeniu Słomczyńskiego, a także Tolkien i Baum – już na początku lat sześćdziesiątych. Zaraz po okresie animacji następuje wyraźny zastój w tłumaczeniach kanonu: od roku 1963 do 1986, być może w związku z ówczesną sytuacją społeczno-polityczną w Polsce, jedynym nowym przekładem jest Alicja w Krainie Czarów Macieja Słomczyńskiego. Późne lata osiemdziesiąte otwierają za to trwającą aż do dziś epokę wielkiej prosperity tłumaczeń klasyki: z autorów wcześniej nietłumaczonych na polskim rynku wydawniczym pojawia się wprawdzie tylko Beatrix Potter²³, powstaje wtedy jednak zdecydowana większość nowych przekładów pisarzy anglojęzycznych wcześniej znanych (ryc. 4).

Ryc. 4. Przyrastanie przekładów klasyki w okresach dwudziestoletnich (1870–2017)

Ciekawe, że przed rokiem 1991 tylko w nielicznych przypadkach pojawiały się dwa nowe tłumaczenia tego samego dzieła w ciągu jednego dwudziestolecia – przekłady przyrastały pojedynczo (wyjątkami są Twain, Carroll i Kipling – po dwie nowe pozycje przekładowe) i w sporych odstępy pomiędzy dwoma nowymi translacjami klasycznego utworu tego samego autora. Tymczasem w okresie między rokiem 1991 a 2010 niemal wszyscy autorzy prócz Stevensona, Barriego, Kiplinga i Grahame’a tłumaczeni są co najmniej dwukrotnie, przy czym rekordowe liczby nowych przekładów wynoszą osiem (Ania z Zielonego Wzgórza Montgomery) i siedem (Przygody Tomka Sawyera Twaina); Carroll i Burnett tłumaczeni są na nowo czterokrotnie. Tak gwałtowny i potężny przyrost liczby tłumaczeń angielskiej klasyki dziecięcej można tłumaczyć z jednej strony zapotrzebowaniem na tego typu publikacje po ponad dwudziestoletnim okresie zastoju (1963–1986, ryc. 3), z drugiej zaś, być może, stopniowym wygasaniem autorskich praw majątkowych do dzieł angielskiej klasyki, która dzięki temu stawała się atrakcyjniejsza dla wydawców.

Jeszcze innej perspektywy – tym razem już wyłącznie czasowej – dostarcza kolejny graf, na którym zaznaczono odległość dzielącą wydania oryginału od pierwszych polskich przekładów (ryc. 5
– dzieła ułożone są w kolejności chronologicznej, poczynając od Alice’s Adventures in Wonderland Carrolla zgodnie z datą publikacji oryginału). Dość łatwo wyróżnić rekordzistów tego zestawienia: są to Beatrix Potter z najdłuższym okresem oczekiwania na tłumaczenie utworu The Tale of the Peter Rabbit (niemal dziewięćdziesiąt lat) oraz Frances Hodgson Burnett z niemal ekspresowym tempem powstania polskiego przekładu Tajemniczego ogrodu, który pojawił się na rynku wydawniczym tylko dwa lata po ukazaniu się oryginału. Zaskakujący może okazać się czas dzielący wydanie dzieła angielskiego od wydania jego polskiego przekładu z pierwszych dekad XX wieku, a nawet z końca XIX stulecia: okazuje się, że wydawcy i tłumacze reagowali na anglojęzyczne nowości wydawnicze niezwykle szybko: tylko siedem lat trzeba było czekać na Małe kobietki Alcott (1868–1875), dziesięć na powieść Stevensona (1883–1893), sześć na Księgę dżungli Kiplinga (1894–1900), osiem na książkę Edith Nesbit (1902–1910), trzy na Anię z Zielonego Wzgórza Montgomery (1908–1911), czternaście na Doktóra Dolittle’a Loftinga (1920–1934) i dwanaście na Kubusia Puchatka Milne’a (1926–1938). Jest to zapewne spowodowane nagłym ożywieniem działalności translatorskiej wokół angielskiej klasyki dziecięcej na początku XX wieku, kiedy książki dla najmłodszych pisane w języku Szekspira inspirowały i pobudzały nie tylko twórczość tłumaczy, lecz również rodzimą literaturę²⁴.

Ryc. 5. Odległości czasowe pomiędzy oryginałem angielskim a pierwszym przekładem polskim

Ostatnim narzędziem, które chciałabym zaproponować jako perspektywę badawczą „czytania oddalonego” dzieł przekładowych, jest perspektywa jakościowa. Nie jest ona jednak związana z tradycyjnymi metodami lektury i analizy komparatystycznej przekładu z oryginałem czy przekładu z przekładem w celu zbadania i oceny jakości tłumaczeń, lecz polega na śledzeniu recepcji dzieła w tekstach krytycznoprzekładowych, literaturoznawczych, językoznawczych, dyskusjach i polemikach tłumaczy, a wreszcie w odbiorze czytelniczym. Jest to perspektywa wymagająca długotrwałych i szeroko zakrojonych studiów recepcyjnych – chciałabym tutaj przedstawić jedynie jej zarys, prezentując wyniki pobieżnych badań opartych na przeszukiwaniu bibliografii tematycznych i katalogów bibliotecznych.

Pod względem liczby tekstów krytycznych narosłych wokół przekładu danego dzieła w sposób oczywisty przoduje utwór Carrolla – Alice’s Adventures in Wonderland, ze względu na rangę dzieła, pojawiające się w nim trudności przekładowe oraz liczbę samych tłumaczeń. Seria translatorska o Alicji w Krainie Czarów doczekała się osobnej monografii poświęconej jej polskim przekładom (Ewa Rajewska, Dwie wiktoriańskie chwile w Troi, trzy strategie translatorskie. „Alice’s Adventures in Wonderland” i „Through the Looking-Glass” Lewisa Carrolla w przekładach Macieja Słomczyńskiego, Roberta Stillera i Jolanty Kozak, Poznań 2004) oraz rzecz jasna wielu publikacji z zakresu krytyki przekładu czy studiów językoznawczych, których łącznie doliczyć się można ponad szesnastu – wśród nich znajdują się również teksty autorów nowych przekładów, m.in. Jolanty Kozak czy Roberta Stillera²⁵.

Kolejnym najczęściej omawianym dziełem przekładowym jest Winnie-the-Pooh Milne’a, wokół którego zainteresowanie wzrosło gwałtownie dopiero po ukazaniu się tłumaczenia Moniki Adamczyk-Grabowskiej, polemicznego wobec kanonicznego przekładu Ireny Tuwim. Od roku 1986, w którym wydany został nowy przekład – pt. Fredzia Phi-Phi – na łamach prasy i czasopism literackich zaczęły pojawiać się liczne artykuły, dyskusje i polemiki wokół kontrowersyjnej decyzji tłumaczki, która wstrząsnęła środowiskiem literackim i kazała krytykom chwycić za pióra w geście oburzenia lub obrony. O pomyśle na nowego Kubusia Puchatka wypowiadała się nie tylko sama Adamczyk-Grabowska, ale również Jerzy Jarniewicz, Jolanta Szpyra czy Izabela Szymańska²⁶.

Pozostałe arcydzieła anglojęzycznej klasyki „złotego wieku” są w polskiej krytyce omawiane skąpo lub wcale: stosunkowo dużo napisano jeszcze o przekładach Anne of Green Gables Montgomery²⁷, dość niewiele o powieści Peter Pan and Wendy Barriego²⁸, jeszcze mniej o polskich wersjach Tajemniczego ogrodu, całkiem przecież licznych²⁹. Pozostałe jedenaście kanonicznych pozycji „złotego wieku” angielskiej literatury dziecięcej pozostaje właściwie nieomówione bądź omówione w pracach poświęconych szerszym zagadnieniom³⁰.

Wydaje się, że taki stan rzeczy świadczy o kondycji polskiej krytyki przekładu literatury dziecięcej, która rozwija się skokowo i wybiórczo, reagując na zjawiska wyjątkowe czy kontrowersyjne, lecz pomijając milczeniem „powszednią”, mniej zjawiskową twórczość translatorską, która owocuje przecież rozbudową poszczególnych serii translatorskich i warta jest dostrzeżenia – również w trosce o jakość powstających tłumaczeń bądź publikowanych przez wydawnictwa wznowień. W takim świetle badania nad translatoryką literatury dziecięcej wciąż znajdują się w początkowym stadium rozwoju i wymagają liczniejszych, poszerzonych studiów, przy których prowadzeniu stosować można (i trzeba) rozmaite metodologie – nie tylko te tradycyjne, ale także nieco nowsze i mniej ugruntowane. Jednym z nowych narzędzi, które starałam się tu wypracować, wypróbować i zaproponować, jest makroperspektywa modelu „czytania oddalonego”, która dowodzi, że „tekstowy świat” przekładu literackiego poddaje się najrozmaitszym sposobom czytania – również takim, o którym jeszcze onegdaj się nam nie śniło.

Aneks

Tabela 1. Szesnaścioro klasyków angielskiej literatury dziecięcej i ich najpopularniejsze dzieła w przekładach na język polski

 

L.M. Alcott	Little Women or Meg, Jo, Beth and Amy (1868)	Małe kobietki : powieść dla dziewcząt (Z. Grabowska)	1875
		Małe kobietki: powieść dla dorastających panienek (M. Wiesławski)	1939
		Małe kobietki (L. Melchior-Yahil)	2000
		Małe kobietki (D. Sadkowska)	2005
		Małe kobietki (A. Bańkowska)	2012
J.M. Barrie	Peter Pan in Kensington Gardens (1906)	Przygody Piotrusia Pana (Z. Rogoszówna)	1913
		Piotruś Pan w Ogrodach Kensingtońskich (M. Słomczyński)	1991
	Peter Pan and Wendy (1911)	Piotruś Pan: opowiadanie o Piotrusiu i Wendy (M. Słomczyński)	1958
		Piotruś Pan i Wendy (M. Rusinek)	2006
		Piotruś Pan i Wanda (W. Jerzyński)	2014
		Piotruś Pan (A. Polkowski)	2015
L.F. Baum	The Wonderful Wizard of Oz (1900)	Czarnoksiężnik ze Szmaragdowego Grodu (S. Wortman)	1962
		Czarodziej z Krainy Oz (M. Pawlik-Leniarska)	1993
		Czarnoksiężnik z Krainy Oz (A. Rajca-Salata)	1999
		Czarnoksiężnik z krainy Oz (P. Łopatka)	2000
		Czarownik z Krainy Oz (B. Kaniewska)	2013
F.H. Burnett	Little Lord Fauntleroy (1886)	Mały lord: powieść dla młodzieży (M.J. Zaleska)	1889
		Mały lord (S. Kowalewska)	1957
		Mały Lord (A. Skarbińska)	1994
		Mały lord (H. Pasierska)	1998
		Mały lord (P. Łopatka)	2000
		Mały lord (K. Zawadzka)	2002
		Mały lord (J. Łoziński)	2015
	Little Princess (1888)	Co się stało na pensyi? (J. Włodarkiewiczowa)	1913
		Mała księżniczka (J. Birkenmajer)	1931
		Mała księżniczka (W. Komarnicka)	1959
		Mała księżniczka (E. Łozińska-Małkiewicz)	1994
		Mała księżniczka (R. Jaworska)	1997
	The Secret Garden (1911)	Tajemniczy ogród: powieść dla młodzieży (J. Włodarkiewiczowa)	1914
		Tajemniczy ogród (A. Staniewska)	1995
		Tajemniczy ogród (B. Kaniewska)	1997
		Tajemniczy ogród (Z. Batko)	1997
		Tajemniczy ogród (P. Beręsewicz)	2009
		Tajemniczy ogród (S. Milaneau de Longchamp)	2011
L. Carroll	Alice’s Adventures in Wonderland (1865)	Przygody Alinki w krainie cudów (Adela S.)	1910
		Ala w krainie czarów (M. Morawska, A.Lange)	1927
		Alicja w Krainie Czarów (A. Marianowicz)	1955
		Przygody Alicji w Krainie Czarów (M. Słomczyński)	1972
		Alicja w Krainie Czarów (R. Stiller)	1986
		Alicja w Krainie Czarów (J. Kozak)	1997
		Przygody Alicji w Krainie Czarów (M. Machay)	2010
		Alicja w Krainie Czarów (K. Dworak)	2010
		Alicja w Krainie Czarów (B. Kaniewska)	2010
		Alicja w Krainie Czarów (E. Tabakowska)	2012
		Alicja w Krainie Czarów (T. Misiak)	2013
		Perypetie Alicji na Czarytorium (G. Wasowski)	2015
	Through the looking-glass and what Alice found there (1871)	W zwierciadlanym domu : powieść dla młodzieży (J. Zawisza-Krasucka)	1936
		O tym, co Alicja odkryła po drugiej stronie lustra (M. Słomczyński)	1972
		Po drugiej stronie Lustra (R. Stiller)	1986
		Poprzez lustro czyli co Alicja znalazła po Tamtej Stronie (L. Lachowiecki)	1995
		Alicja po tamtej stronie lustra (J. Kozak)	1999
		Alicja po drugiej stronie zwierciadła (H. Baltyn)	2005
		Alicja po drugiej stronie lustra (M. Machay)	2010
		Po drugiej stronie lustra (B. Kaniewska)	2010
		Po drugiej stronie lustra (T. Misiak)	2013
K. Grahame	The Wind in the Willows (1908)	O czym szumią wierzby (M. Godlewska)	1938
		Wierzby na wietrze (B. Drozdowski)	2009
		O czym szumią wierzby (M. Płaza)	2014
R. Kipling	The Jungle Book (1894)	Księga dżungli (anonim)	1900
		Księga puszczy (J. Czekalski)	1902
		Księga dżungli (F. Mirandola [Pik])	1922
		Księga dżungli (J. Birkenmajer)	1936
		Księga dżungli (A. Polkowski)	2010
		Księga dżungli (A. Matkowska)	2016
	Just So Stories (1902)	Takie sobie historyjki (M. Feldmanowa [Kreczkowska])	1903
		Takie sobie bajeczki (S. Wyrzykowski)	1904
		Bajki o zwierzętach (A. Świejkowska)	2011
H. Lofting	The Story of Doctor Dolittle, Being the History of His Peculiar Life at Home and Astonishing Adventures in Foreign Parts (1920)	Doktór Dolittle i jego zwierzęta (W. Kragen)	1934
		Doktor Dolittle i jego zwierzęta (M.E. Letki)	1998
		Doktor Dolittle i jego zwierzęta (P. Piekarski)	1998
		Doktor Dolittle i jego zwierzęta (H. Kozioł)	1999
		Doktor Dolittle i jego zwierzęta : opowieść o życiu doktora w domowym zaciszu oraz niezwykłych przygodach w dalekich krainach (B. Adamczyk)	2010
A.A. Milne	Winnie the Pooh (1926)	Kubuś Puchatek (I. Tuwim)	1938
		Fredzia Phi-Phi (M. Adamczyk-Grbowska)	1986
		Kubuś Puchatek (B. Drozdowski)	1994
		O Kubusiu Puchatku (A. Traut)	1993
	The House at Pooh Corner (1928)	Chatka Puchatka (I. Tuwim)	1938
		Zakątek Fredzi Phi-Phi (M. Adamczyk-Grbowska)	1990
L.M. Montgomery	Anne of Green Gables (1908)	Ania z Zielonego Wzgórza: powieść (R. Bernsztajnowa)	1911
		Ania z Zielonego Wzgórza (P. Pierkarski)	1995
		Ania z Zielonego Wzgórza (J. Ważbińska)	1995
		Ania z Zielonego Wzgórza (D. Kraśniewska-Durlik)	1995
		Ania z Zielonego Wzgórza (E. Łozińska-Małkiewicz)	1996
		Ania z Zielonego Wzgórza (K. Zawadzka)	1997
		Ania z Zielonego Wzgórza (R. Dawidowicz)	1997
		Ania z Zielonego Wzgórza (K. Jakubiak)	1997
		Ania z Zielonego Wzgórza (A. Kuc)	2003
		Ania z Zielonego Wzgórza (P. Beręsewicz)	2012
		Ania z Zielonego Wzgórza (A. Sałaciak)	2013
		Ania z Zielonego Wzgórza (J. Jackowicz)	2013
E. Nesbit	The Book of Dragons (1899)	Księga smoków (A. Ziembicki)	1992
		Księga smoków i inne opowieści (A. Fulińska)	2003
		Księga smoków (P. Beręsewicz)	2006
	Five Children and It (1902)	Dary: (powieść fantastyczna) (anonim)	1910
		Pięcioro dzieci i „coś” : powieść fantastyczna (I. Tuwim)	1957
		Pięcioro dzieci i Coś (J. Prosińska-Giersz)	1994
		Pięcioro dzieci i „coś” (P. Łopatka)	2000
	Railway Children (1906)	Przygoda przyjeżdża pociągiem (W. Ziembicka)	1989
		Pociągi jadą do taty (A. Zięba)	2003
B. Potter	The Tale of Peter Rabbit (1902)	Opowieść o Króliku Piotrusiu (M. Czarnocka-Wojs)	1991
		Piotruś Królik (M. Musierowicz)	1991
		Króliczek Piotruś (A. Matusik-Dyjak, B. Szymanek)	2016
R.L. Stevenson	Terasure Island (1883)	Skarby na wyspie: powieść dla młodzieży (W.P.)	1893
		Wyspa skarbów (J. Birkenmajer)	1925
		Wyspa skarbów (K. Jankowska)	1947
		Wyspa skarbów (M. Filipczuk)	2002
		Wyspa skarbów (A. Polkowski)	2015
P.L. Travers	Mary Poppins (1934)	Agnieszka (I. Tuwim)	1938
	Mary Poppins comes back (1935)	Agnieszka wraca (I. Tuwim)	1960
M. Twain	Adventures of Tom Sawyer (1876)	Przygody Tomka Sawyera (J. Biliński)	1925
		Przygody Tomka Sawyera (M. Tarnowski)	1936
		Przygody Tomka Sawyera (anonim)	1943)
		Przygody Tomka Sawyera (K. Piotrowski)	1988
		Przygody Tomka Sawyera (A. Kuligowska)	1996
		Przygody Tomka Sawyera (J. Sokół)	1997
		Przygody Tomka Sawyera (P. Łopatka)	2002
		Przygody Tomka Sawyera (A. Bańkowska)	2007
		Przygody Tomka Sawyera (P. Beręsewicz)	2008
		Przygody Tomka Sawyera (F. Maj)	2010
		Przygody Tomka Sawyera (M. Kędroń, B. Ludwiczak)	2010
		Przygody Tomka Sawyera (J. Polak)	2012
	The Prince and the Pauper (1881)	Książę i biedak: powieść (anonim)	1908
		Książę i żebrak (M. Tarnowski)	1936
		Królewicz i żebrak (M. Feldmanowa [Kreczkowska])	1939
		Królewicz i żebrak (T. Dehnel)	1954
		Królewicz i żebrak (I. Jasiński)	1993
		Królewicz i żebrak (A. Bańkowska)	1998
		Królewicz i żebrak (K. Tropiło)	1998
		Książę i żebrak (M. Machay)	2009
		Książę i żebrak (M. Bortnowska)	2010
		Przygody Huck’a (T. Prażmowska)	1898
		Przygody Hucka: powieść dla młodzieży (M. Tarnowski)	1934
	Adventures of Huckleberry Finn (1884)	Przygody Hucka (K. Tarnowska)	1974
		Przygody Hucka Finna (J. Konsztowicz)	1997
		Przygody Hucka (M. Machay)	2008
		Przygody Hucka Finna (A. Kuligowska)	2012
J.R.R. Tolkien	The Hobbit, or There and Back Again (1937)	Hobbit czyli Tam i z powrotem (M. Skibniewska, W. Lewik)	1960
		Hobbit albo Tam i z powrotem (P. Braiter)	1997
		Hobbit czyli Tam i z powrotem (A. Polkowski)	2002

A b s t r a k t