Joanna Grądziel-Wójcik – literaturoznawczyni, pracuje w Zakładzie Literatury XX Wieku, Teorii Literatury i Sztuki Przekładu Instytutu Filologii Polskiej UAM w Poznaniu. Zajmuje się historią literatury i sztuką interpretacji, przede wszystkim polską poezją XX i XXI w., ostatnio zwłaszcza tą pisaną przez kobiety. Autorka m.in. książek: „Drugie oko” Tadeusza Peipera. Projekt poezji nowoczesnej (Poznań 2010), Zmysł formy. Sytuacje, przypadki, interpretacje polskiej poezji XX wieku (Kraków 2016), Przymiarki do istnienia. Wątki i tematy poezji kobiet XX i XXI wieku (Poznań 2016); współautorka monografii Stulecie poetek polskich. Przekroje – tematy – interpretacje (Kraków 2020), stanowiącej rezultat realizowanego przez nią grantu.
A b s t r a k t
W artykule wyodrębniony zostaje opis autotematyczny jako technika metapoetyckiej refleksji, z jednej strony odniesiona do strukturalistycznej teorii opisu, z drugiej – do praktyki poetyckiej kobiet, w której metarefleksja jest ważnym, ale niedostatecznie omówionym zjawiskiem. (...)
A b s t r a c t
The article discusses autothematic description as a technique of metapoetic reflection. On the one hand, it is analyzed in the context of the structuralist theory of description and on the other hand, in the context of poetry by women, where meta-reflection is an important but underresearched phenomenon.
(...)
One recognizable trait of Urszula Kozioł’s poetry is undoubtedly her self-reflexive attentiveness, her particular sensitivity to the material nature of the word and tendency to showcase the active nature and consciousness of writing, which has been transposed onto the metaphysical orientation of her work, intensifying with the continued output of her books over the years. (...)
Jedną z rozpoznawalnych cech poezji Urszuli Kozioł jest z pewnością jej autorefleksyjna uważność, szczególne wyczulenie na materię słowa oraz skłonność do ujawniania czynności i świadomości pisania, co przełożyło się na nasilające się wraz z upływem tomów i lat metapoetyckie nastawienie tej twórczości. (...)
Autotematyzm stanowi jedno z tych teoretycznoliterackich pojęć, które mając swojego autora, ewoluowały w refleksji badawczej, a zyskując kontynuatorów i polemistów, kształtowały tym samym własną historię. (...)
Autotematyzm (hereafter “self-referentiality”) belongs to the particular type of concept in literary theory that, created by one thinker, evolved in scholarly thought and in the course of its development through new contributions and polemics from others, came to define its own history. (...)
– propozycja terminologiczna utworzona od łacińskiego ars poetica, sztuka poetycka. Stosując kryterium gatunkowo-tematyczne, można nią objąć co najmniej trzy rodzaje tekstów literackich i metaliterackich tworzących w zachodnim uniwersum kulturowym wyraziste continuum od antyku po teraźniejszość: 1) klasyczne poetyki normatywno-opisowe kodyfikujące zasady uprawiania różnogatunkowej twórczości literackiej; 2) właściwe dla liryki modernistycznej wiersze autorefleksyjne poświęcone różnie rozumianej istocie sztuki poetyckiej, często – lecz nie obligatoryjnie – zatytułowane Ars poetica; 3) samouczki i poradniki twórczego pisania adresowane do niezawodowych autorów i autorek; także eseistykę poświęconą tajnikom warsztatu pisarskiego. (...)
Stanisław Barańczak, Gdzie się zbudziłem
Gdzie się zbudziłem? gdzie jestem? gdzie jest
strona prawa, gdzie lewa? gdzie góra, a gdzie
dół? spokojnie; spokojnie: to jest moje ciało,
leżące na wznak, to ręka, w której zwykle
trzymam widelec, a tą drugą chwytam
nóż lub wyciągam ją na przywitanie;
pode mną prześcieradło, materac, podłoga,
nade mną kołdra i sufit; po lewej
ręce ściana, przedpokój, drzwi, butelka z mlekiem
stojąca już pod drzwiami, bo po prawej widzę
okno, a za nim świt; pode mną
przepaść pięter, piwnica, a w niej hermetycznie
zamknięte słoje z kompotem na zimę;
nade mną inne piętra, strych z bielizną
na sznurach, dach, telewizyjne
anteny; dalej, po lewej, ulica
wiodąca na zachodnie przedmieścia, za nimi
pola, szosy, granice, rzeki i przypływy,
oceanu; po prawej, już w szarych zaciekach
świtu, inne ulice, pola, szosy, rzeki,
granice, mroźne stepy, lodowate lasy;
pode mną fundamenty, ziemia, otchłań ognia,
nade mną chmury, wiatr, blednący księżyc,
ledwie widoczne gwiazdy, tak:
odnaleziony,
przymyka jeszcze oczy, z głową w miejscu
krzyżowania się wszystkich pionów i poziomów,
przybity do tych wszystkich naraz krzyży
miarowymi ćwiekami dudniącego serca. (...)
Stanisław Barańczak, “Where Did I Wake Up” (transl. Clara Cavanagh)
Where did I wake up? where am I? Where’s
my right side, where’s the left? where’s above, and
where’s below? Take it easy, that’s my body
on its back, that’s the hand I use
to hold my fork, there’s the one I use
to seize my knife or extend in greeting;
beneath me are the sheet, mattress, and floor,
above me are the quilt and ceiling; on my
left the wall, the hall, the door, the milk bottle
that stands outside the door, since on my right I see
a window, and beyond that, dawn; under me
a gulf of floors, the basement, in it jars of jam
hermetically sealed for the winter;
above me other floors, the attic, laundry
hung on strings, a roof, TV
antennae; further to the left, a street
leads to the western suburbs, beyond them
fields, roads, borders, rivers, ocean
tides; on the right, already bathed in gray splotches
of dawn, other streets, fields, highways, rivers,
borders, frozen steppes and icy forests;
below me, foundations, earth, the fiery abyss,
above me clouds, the wind, a faint moon,
fading stars, yes;
relieved,
he shuts his eyes again, his head at rest
where the perpendiculars and planes all meet,
pinned to every cross at once
by the steady nails of his pounding heart. (...)
– in Latin, the art of poetry. Using the criteria of genre and theme, it can be used to define at least three types of literary and metaliterary texts that form a clearly defined continuum from antiquity to the present day in the cultural universe of the West: 1) classical normative and descriptive poetics, codifying the rules governing literary creation in various genres; 2) a specific type of self-reflexive modernist lyric poem devoted to expounding diverse views on the essence of art, often–but not necessarily–entitled “Ars poetica”; 3) self-instruction manuals and guidebooks for creative writing, intended for amateur authors, as well as essays devoted to the secrets of the writer’s craft. (...)