Forum Poetyki | jesień 2024

Kryzys klimatyczny przynosi nie tylko wymieranie gatunków. Jednym z zachodzących aktualnie procesów jest nie dająca się przewidzieć odpowiedź natury na zmieniające się zbyt szybko warunki środowiskowe. Wiele dzieł literackich należących do weird fiction od dawna konfrontuje nas z możliwą ekscentryczną aktywnością roślin i zwierząt, które potrafią ulegać dziwacznym transformacjom i zdumiewającym ingerencjom w światy ludzkie. Chodzi o zjawiska dużo bardziej zastanawiające niż znana nieoczekiwana masowa inwazja leśnego kosa w przestrzenie miast, w których nigdy wcześniej się nie pojawiał. Czy czasem taki skutek kryzysu klimatycznego nie odsłoni potencjału natury, o którym czytać nieraz można było dzięki literackiej fantazji w wierszach Bolesława Leśmiana lub opowiadaniach Brunona Schulza? A z drugiej strony pojawia się podmiotowość, która w literaturze nieraz pokazywana była jako otwarta na wymiany ze światem przyrody, podatna na transformacje, rozdwojenia, nienaturalne rozrosty osobowościowe i świadomościowe.

Spotkanie tych dwóch zjawisk w niektórych analizach literaturoznawczych pozwala ukazać ważną rolę tych badań w opisywaniu narastającego zjawiska nieprzewidywalnych ekspansji i reakcji natury na kryzys klimatyczny i jej nowych splotów, przerostów, wrostów w podmiotowość stale „rozdwajaną” oraz problematyzowaną w niektórych zapisach literackich. Teksturalne skomplikowanie i możliwość nieograniczonego tworzenia splotów tekstowych czyni z literatury od zawsze aktywny, nieraz wcześniej sprawdzany, a obecnie coraz częściej wykorzystywany model badania ekscentrycznych stanów natury, morfologicznych multiplikacji podmiotowości i stale wytwarzanych nowych przeplotów obydwu sfer. Życie (bios) okazuje się w nich zadziwiającą energią, czasem prowadzącą do literackich form dziwacznych (weird), a czasem do rozrostu kształtów w nowy sposób fascynujących i będących nieznanymi dotąd odmianami piękna, co metaforycznie mogłyby obrazować słynne symetriady i mimoidy z Solaris Stanisława Lema.

Artykuły zamieszczone w obecnym numerze „Forum Poetyki” łączą problematykę podmiotowości literackiej z kwestiami środowiskowymi. Niekiedy analizują w nowy sposób obrazy poetyckie dość oswojone pomimo ich fantastyczności, jak odczytywany przez Joannę Grądziel-Wójcik obraz kobiety z liryki Haliny Poświatowskiej, która wyznaje: „jest we mnie spłoszona mysz / i łasica węsząca zapach krwi”. Jak dalece podobna skłonność wyobraźniowa znajdują odbicie w twórczości kobiecej przekonuje szkic Magdaleny Piotrowskiej-Grot na temat dzieł kobiet-surrealistek. Ich zapisy bardzo chętnie sięgały po motywy transformacji, ekscentrycznych przekształceń tego, co podmiotowe i przedmiotowe. Jeszcze bardziej bezpośrednio konfrontuje nas z tą problematyką literacką studium Macieja Mazura, który opisuje dokonania ekonarratologii badającej możliwość powiązania tak niby antropocentrycznej praktyki jak opowiadanie z aktywnością realności pozaludzkiej. Możliwe współdziałanie tych sfer znajduje badacz także w konwencjach pisarstwa autotematycznego, autobiograficznego i autofikcyjnego, jak o tym świadczy „metaleptyczna” fantazja na temat przyszłej katastrofy ekologicznej zawarta w powieści Wiktora Żwikiewicza. Omawiana tutaj problematyka poetologiczna staje się zatem także nowym ważnym kontekstem dla wszelkich odmian pisarstwa autobiograficznego. Sploty życia z podmiotowością, wrastanie materii życia w zapisy literackie i wnikanie kreacji pisarskiej w życie śledzi Patrycja Bąkowska w tekstach napoleońskiego żołnierza i poety Cypriana Godebskiego. Nie inaczej dzieje się w zbiorze esejów Mary Oliver, gdzie, jak wykazuje Shuai Tong, pojawia się konwencja autobiografii ekologicznej opisującej symbiotyczne formy naturalno-biograficzno-poetologiczne. Prowadzi to uczonego do analizy ekopsychologicznej, która łączy formuły psychoanalizy i ekokrytyki, aby odsłaniać dynamikę życiodajnego splatania się tego, co podmiotowe, z tym, co środowiskowe. Dość blisko tych zagadnień leży powieść Olgi Tokarczuk Prawiek i inne czasy, w której Xiaojin Guo dostrzega, jak przenikające się fantastycznie i magicznie światy ludzki oraz pozaludzki stają się dziwnymi środowiskami, w których bohaterowie utworu radzą sobie z różnymi rodzajami lęków. Krzysztof Zydor ukazuje autofikcyjne niekończące się pomnażanie podmiotowości w prozie Andrzeja Czcibora-Piotrowskiego, czyniąc z tak ujmowanego życia (bios) plątaninę kształtów i gabinet luster. Karolina Starnawska przypomina, że dziś w mediach społecznościowych podmiot literacki dość często tworzy skomplikowane sploty realnościowo-autofikcyjne. Świadczy o tym chociażby struktura blogu autorskiego Małgorzaty Musierowicz interpretowanego w artykule Starnawskiej. Ciążenie dzisiejszego reportażu ku realiom historycznym prowadzi nieraz, jak pokazuje Monika Wiszniowska, do spotkań z dramatycznymi związkami historii ludzkiej i historii naturalnej. Jeden z analizowanych przez nią przykładów, Miedzianka Filipa Springera, opowiada o zniknięciu całego miasteczka pod ziemią z powodu rabunkowej gospodarki górniczej. Trudno o bardziej przemawiający do wyobraźni reportaż o mieszaniu się w szokujących nowych formach tego, co ludzkie i pozaludzkie, w sytuacji katastrofy ekologicznej.

Znane jest powiązanie weird fiction z myślą realizmu spekulatywnego poświadczone chociażby przez studium Grahama Harmana na temat utworów Lovecrafta. Zamieszczone w tym numerze „Forum Poetyki” artykuły postulują, aby zauważać ponadto zdolność literatury do prowadzenia spekulacji na temat zachodzących nieustannie zdumiewających modulacji oraz metamorfoz środowiska naturalnego w czasie kryzysu klimatycznego i jeszcze przed nim. Badanie opisywanych w literaturze możliwych dalszych, innych ekspansji i przekształceń natury łączy się z nowym spojrzeniem na literackie podmiotowości, które z unikalnej przestrzeni teksturalnych symulacji i podmiotowych skomplikowań morfologicznych także ukazują swoje ekscentryczne oraz dziwaczne transformacje. Zdolność do opisywania przez literaturę od dawna, a teraz ze wzmożoną intensywnością, spotkań tych dwóch stale ulegających metamorfozom światów środowiskowych i podmiotowych staje się jej ważnym potencjałem w czasie kryzysu klimatycznego. Okazuje się zarazem wyzwaniem dla poetyki literatury sytuującej się w sferze metamorfoz ludzko-środowiskowych.