Forum Poetyki | zima/wiosna 2018

W dominujących wciąż typach analiz pisarstwo podróżnicze postrzegane bywa jako jedna z wielu tekstualizacji miejsc zwiedzanych przez autorki i autorów zapisów. Tekstualizacje te pozostają w retorycznych napięciach czy agonach z innymi tekstualizacjami, a ich sprawcy bywają nadal głównie dawnymi skryptorami Rolanda Barthesa. Rosnące obecnie znaczenie pisarstwa podróżniczego jako obiektu studiów filologicznych zdaje się wszakże wynikać także z kilku innych impulsów poznawczych. Pośród nich szczególnej wagi nabiera kwestia kondycji jako wielorako rozumianego problemu pisarstwa podróżniczego. Podróżujący podmiot w wyniku konfrontacji z nowymi miejscami dokonuje obrachunku posiadanych zasobów osobowościowych, językowych, kulturowych, co składa się na pierwsze rozumienie kondycji jako pewnego stanu posiadania, o którego jakość i ilość dotąd nie pytał lub nawet nie wiedział, że można pytać. Po drugie, podróż jest niemal za każdym razem związana z wysiłkiem, niekiedy ekstremalnym, prowadzi zatem do zetknięcia z granicami aktualnych możliwości i naprowadza na praktyki rozwijające kondycję, czyli zdolność radzenia sobie, znoszenia trudów, a przez to skupiania się na sytuacyjnym „tu i teraz” podróży, które współformuje podróżniczkę lub podróżnika. Dlatego, po trzecie, łacińskie conditio oznaczało nie tylko stan posiadania i związane z nim braki, ale i działanie twórcze. Poetyka pisarstwa podróżniczego wynika dziś w mniejszym stopniu z intertekstualnych gier między kolejnymi zapisami tego rodzaju, a w większym stopniu stanowi składową pewnych rozstrzygnięć kondycyjnych. Bywa metodą przeprowadzania – często krytycznych – bilansów zbiorowych i jednostkowych stanów posiadania. Określa charakter zasadniczych wybrakowań i ograniczeń, niemożności i bezradności. Towarzyszy wreszcie czy mimetyzuje wysiłek wypracowywania nowych możliwości kondycyjnych, formowania się nowych uzdolnień, nowych form uwagi i skupienia, nowych odmian przetrwania. Ten ostatni, niezwykle praktyczny aspekt przesuwa uwagę z relacji międzytekstowej na relację tekstu i gestów, tekstu i postaw, tekstu i twórczych działań w ściśle określonych warunkach.

W niniejszym numerze „Forum Poetyki” prześledzić można dylematy kondycyjne dawnych autorów europejskich opisujących swe podróżnicze doświadczenie spotkania z Chinami (Anna Kołos, Tomasz Ewertowski). Prowadzone pospiesznie rachunki okcydentalnego stanu posiadania nie zawsze kończyły się krzepiącymi wnioskami. Niekiedy podróż związana bywała z odczuciem tak niepewnej kondycji, że prowadziła do mitologizacji rzekomego stanu posiadania (pisze o tym Krystyna Pieniążek-Marković w odniesieniu do tekstów podróżniczych chorwackich romantyków). Innym razem dochodziło do wielopostaciowej gry z zasadami kolonialnej dominacji, o czym pisze Anna Snaith w ważnym i tłumaczonym przez nas artykule na temat kobiecych wizyt w Londynie. W sposób analogiczny zapomniany polski reporter międzywojenny wypowiadał posłuszeństwo wielu kolonialnym mitologiom, ujawniając okrucieństwo białych w Kongu (artykuł Mikołaja Paczkowskiego o Tadeuszu Dębickim). Poszukiwanie nowych umiejętności niezbędnych dla sprostania nowym warunkom podróżowania koleją żelazną opisała na podstawie pism późnych romantyków Anna Marta Dworak. Szczególnie palący problem wypracowywania niezbędnej kondycji potrzebnej w podróży opisał Przemysław Kaliszuk analizujący poetykę książek sławnych polskich himalaistów, Jerzego Kukuczki i Adama Bieleckiego. Pojawia się nadto zagadnienie specyficznego stanu gonzo, w jakim znajduje się współczesny zindywidualizowany podmiot podróżujący; dzięki jego wyjątkowej kondycji możliwy jest nowy sposób rejestracji spotkań jednostki z poznawanymi przestrzeniami, co opisują Arkadiusz Kalin i Cezary Rosiński na przykładzie reportaży Ziemowita Szczerka. Dopełnieniem tych eksploracji są omówienia książek Roberta Burdena oraz Agnieszki Adamowicz Pośpiech autorstwa Urszuli Kowalskiej-Nadolnej i Wiesława Ratajczaka, w których przedyskutowane zostały zapisy podróży pisarskich związane z kryzysową kondycją podmiotowości nowoczesnej. Z problematyką kondycyjną na inny sposób (bo niewynikający z doświadczenia podróży) mierzą się także dwaj polemiści, Grzegorz Pertek i Patryk Szaj, podejmujący wątki współczesnej kondycji dekonstrukcjonistycznej i hermeneutycznej.

Wydaje się zatem, że opis poetologiczny pisarstwa podróżniczego musi być dzisiaj uzupełniany o rozstrzygnięcia kondycyjne, w których poetyka analizowanego zapisu bierze bardziej czy mniej bezpośredni udział.