Forum Poetyki | lato 2024

Funkcjonowanie krytyki literackiej po roku 1989 określane było przez wiele równoległych zjawisk, w tym: otwarcie na nowe sposoby czytania, związane z przyswajanymi wówczas kulturowymi teoriami; zwrot w stronę antyakademickości i prywatnego czytania; rynkowe uwikłania prowadzące do bardziej dziennikarskich niż krytycznoliterackich sposobów i gatunków pisania o literaturze; pojawienie się nowych, zakorzenionych w innowacyjnych formach medialnych obiegów komunikacyjnych na czele z literacką blogosferą i mediami społecznościowymi; kryzys piśmienności. Te i inne zmiany prowokowały i niekiedy dalej prowokują do twierdzeń o całkowicie nowej sytuacji literatury i krytyki po roku 1989, mającej skutkować między innymi zupełnym zerwaniem ze „Starymi Mistrzami” i z dyskursami krytycznymi poprzednich dziesięcioleci.

W numerze poświęconym tradycjom krytycznym proponujemy przemyślenie tych kwestii od strony (potencjalnej) historycznej ciągłości, jednakże nie w celach archiwizacyjnych, lecz po to, by znaleźć ewentualne połączenia aktualizujące tradycję we współczesności. W naszym przekonaniu bowiem siła krytyki literackiej tkwi w równoczesnej zmienności języków, dostosowujących się do wyzwań współczesności, i w trwałości gestów czy procedur krytycznych. A mimo reżimu nowości i innowacji pojawiające się w trakcie sporów i dyskusji problemy i pytania prowokują do postrzegania ich w szerszej perspektywie czasowej.

Z perspektywy tradycji krytycznych równie inspirujące wydaje się śledzenie sposobów rozumienia literackości, historycznie uwarunkowanych oczekiwań wobec literatury i preferowanych sposobów jej czytania; instytucji i kontekstów stymulujących debatę wokół literatury, jak i oddziaływanie autorytetów/osobowości krytycznych, które inspirowały nie tylko sobie współczesnych. Dlatego właśnie tradycje interesują nas w kilku różnych wymiarach: obecności lub odrzucania autorytetów (Dorota Kozicka, Joanna Orska, Adam Partyka), rewidowania lub odświeżania nurtów intelektualnych (Michał Koza, Katarzyna Trzeciak, Monika Świerkosz), sprawdzania, w jakim stopniu nowe propozycje języków krytycznych są zakorzenione w mających długą tradycję sporach o literackość (Paweł Kaczmarski, Zuzanna Sala), a także jakie przemiany ideologiczne i konteksty intelektualne stały za rugowaniem lub wprowadzaniem konkretnych krytycznych tradycji (Agnieszka Waligóra, Łukasz Żurek). Autorki i autorzy poszczególnych artykułów przyglądają się rozmaitym tradycjom obecnym we współczesnych dyskursach krytycznych – zarówno tym chcianym, jak i utajonym, ukrywanym lub przywoływanym polemicznie. Śledzą transfery i przepływy inspiracji, do jakich dochodzi między teoriami humanistycznymi a praktyką krytycznoliteracką; odnajdują „stare” spory o kryteria wartościowania dzieł w nowych warunkach i kontekstach.

Warto jednak już na wstępie podkreślić, że numer Tradycje krytyczne to właściwie zaproszenie do metakrytycznych debat, a zamieszczone w nim artykuły raczej stawiają pytania, niż przynoszą gotowe rozstrzygnięcia. Wynika to z naszego przekonania o tym, że sednem badań nad krytyką jest dalekie od podsumowań czy pospiesznych syntez niuansowanie poszczególnych stanowisk krytycznych i odkrywanie skomplikowanych mechanizmów programów i debat krytycznych. Tylko przyglądając się retrospektywnie i panoramicznie krytyce literackiej, możemy się wystrzegać ślepych zaułków i krążenia wokół tych samych (choć ubieranych w nowe szaty) problemów w praktyce krytycznoliterackiej. Tradycje krytyczne – także te rewidowane i stanowiące polemiczny punkt odniesienia – pozostają podstawowym narzędziem mierzenia się z wyzwaniami, jakie uobecniają się we współczesnym życiu literackim. A metakrytyka z jednej strony umożliwia wnikliwe poznanie teorii i historii krytyki oraz literatury, z drugiej zaś – wychyla się ku dynamicznej przestrzeni aktualnej debaty krytycznoliterackiej, wpływając na jej kształt i być może nawet modelując dalszy przebieg.