Forum Poetyki 1 (39)

Wszechstronnie rozwijane dzisiaj studia nad odpornością oraz bliskie im niekiedy badania nad praktykami oporu znajdują wiele zastanawiających świadectw literackich do przebadania. Niektóre pisarki i pisarze miewają bowiem w zwyczaju zapewniać, że wypracowywane przez nich formy literackie są także formami oporu i odmianami odporności. Ów formalny aspekt literackich kształtów oporu i odporności wydaje się jednak dość zagadkowy. Spróbujmy zatem dla przykładu za Amandą Anderson porównać kreowanie postaci literackiej do procesu zwanego w terapiach ruminacją. Wtedy osoby czytające towarzyszą obsesyjnym, natrętnym i męczącym myślom oraz dylematom bohatera, a proces ten często prowadzi do pytania o możliwość wypracowania takiej postawy wobec ujawnionych problemów, która pomoże mu sobie z nimi poradzić. Z kolei zmagający się przez całe swoje dorosłe życie z potworną chorobą poeta Janusz Szuber wielokrotnie próbował znaleźć w swych wierszach odpowiedni stosunek do swojej biografii, wiele razy szukał formy, która pozwoliłaby mu skutecznie stawiać opór ciągowi cierpień. W ostatniej wydanej za życia autoantologii zauważył, że wreszcie udało mu się „przyjąć postawę” wobec tego, co było jego egzystencjalnym wyzwaniem nieustannie grożącej mu śmierci. Paradoksalnie, jak stwierdził, tym rozwiązaniem okazała się zgoda, aby jego postawą był pozbawiony kierunku „dryf” biograficzny, czyli zamiast stale dumać nad swoją złamaną biografią zaczął przeżywać i zapisywać każdą nadchodzącą chwilę jako szansę na niespodziewane oraz ożywcze porozumienia z Zeitgeistem. Ostatniego przykładu niech dostarczy książka Tajemnica chińskich samochodzików rumuńskiego pisarza Florina Irimii. Autor próbował się tam zmierzyć się z męczącym go ciężarem dzieciństwa, gdy bardzo wcześnie musiał radzić sobie z rozwodem rodziców, udrękami życia w państwie komunistycznym, kłopotliwością swej mołdawskiej tożsamości w Rumunii i wieloma innymi nader dolegliwymi problemami. Nierozwiązane problemy wracają po latach w jego powieści w procesie literackiej ruminacji i w zakończeniu bohater-pisarz wypracowuje wreszcie postawę, która pozwoli mu stale odpierać negatywne wpływy przeszłych wydarzeń. Utwór literacki okazuje się zatem często skomplikowanym formalnie, ale skutecznym kształtem oporu i odmianą odporności na zagrożenia, zranienia, unicestwienia. Finalnym efektem pracy dzieła literackiego okazuje się wtedy postawa osoby piszącej, jej nastawienie czy podejście, jak to nazywa język polski, aby podkreślić, że chodzi kwestie natury formalnej.

Artykuły zebrane w niniejszym numerze „Forum Poetyki” dotykają różnych notowanych w literaturze formalnych aspektów oporu i odporności. Jerzy Franczak, wychodząc m.in. od propozycji „immunizacyjnych” Roberta Esposito, proponuje w istocie nową teorię literatury jako teorię literackich strategii odpornościowych. Sformułowane przez niego warianty problematyki immunizacji i komunizacji w literaturze otwierają rozległy nowy obszar badań. Anna Gawarecka przypomina, jak międzywojenna literatura czeska wchłaniała „obce” ciało sztuki cyrkowej i dzięki temu wypracowywała innowacyjne postawy w czeskiej literaturze nowoczesnej. Sonia Nowacka zauważa, że Walter Crane próbował uzdrowić sztukę nowoczesną poprzez nowe podejście do sztuki dekoracyjnej odrzucanej często przez awangardy. Lin Xin przedstawia odczytanie Solaris Stanisława Lema, gdzie grożące zagładą wyzwanie ze strony gigantycznej obcej istoty każe członkom planetarnej stacji badawczej szybko wypracować skuteczne postawy wobec zadręczającego wpływu kosmosu na ich psychikę. Jinlin Li w analizie kapitalnych autotematycznych wierszy chińskich odsłania całą paletę zaskakujących rozwiązań formalnych, a przede wszystkim zmiennych postaw wobec dręczącej poetów potrzeby tworzenia. Znakomity poeta naszej współczesności Grzegorz Wróblewski ujawnia w wywiadzie dla „Forum Poetyki”, że jego tajemnicze kompozycje znane jako pisanie asemiczne mają być próbą odpowiedzi na wyzwania, wpływy i zagrożenia naszych czasów, próbą opartą nie na grach znaczeń, lecz na kombinacjach postaw wobec świata materii i kultury. Agata Stankowska omawia wartość polemiki literackiej dla wypracowania – jakbyśmy tutaj powiedzieli – w toku bolesnych interpersonalnych ruminacji nowych postaw pisarskich wobec atakujących twórców idei oraz retorycznych wyzwań. Wreszcie Jadwiga Zając docenia przygotowaną przez Konrada Górę antologię wierszy Anny Świrszczyńskiej, gdyż ukazał poetkę jako zdolną do „wytrwałej transformacji sposobów myślenia”. Wierna wszystkim cierpiącym pisarka wierzyła uparcie, że odpowiednie formy liryczne są jedną z dróg ku lepszej przyszłości wszystkich zranionych przez życie prywatne i społeczne.

Poetyka posiada, jak widać, wielorakie powiązania z problematyką literackich praktyk odpornościowych oraz form oporu. Pytanie o wypracowywane przez zapisy literackie postawy czy nastawienia wobec zagrożeń i zranień może przy okazji doprowadzić do nowych refleksji nad powinowactwami literatury ze sztukami plastycznymi w całym ich bogactwie wyrazowym.