Forum Poetyki | wiosna 2023

Edytorstwo i tekstologia, genetyka tekstów, epistolografia, biografistyka literacka, socjologia życia literackiego, psychoanaliza, geopoetyka, entropia, Conradowskie inspiracje, wspinaczka oraz alpinizm jako praktyki kulturowe – oto skrócona, ułożona w sieć punktów odniesienia, lista metodologii, tendencji charakterystycznych zarówno dla tradycyjnej, jak i nowej humanistyki, ukazująca kierunki poszukiwań autorek i autorów artykułów wchodzących w skład drugiego numeru poświęconego poetyce autorskiej Zygmunta Haupta. Problematyka pomieszczonych tutaj dziesięciu tekstów wpisuje się w ogólną triadę: warsztat pisarski, inspiracje, konteksty. Zadanie, jakie postawili przed sobą badaczki i badacze Haupta, da się także streścić w formule: odkrywanie tajemnic życia, tajników warsztatu piarskiego oraz nieoczywistych, a ważkich kontekstów literackich, humanistycznych, społecznych i politycznych, wreszcie cywilizacyjnych twórczości autora Baskijskiego diabła.

W otwierającym dział „Teorii” artykule Rafał Szczerbakiewicz przekonuje, że pojęcie entropii w twórczości Haupta rozszerzyło swoje znaczenie. Ukazane na tle wczesnoamerykańskich doświadczeń pisarza spokrewnia go z pisarstwem Faulknera. Obu intrygował brak równowagi między naturą i cywilizacją prowadzący do ich kryzysu. W takim ujęciu entropia zdaje się sygnałem nadziei na wyklucie się nowego systemu, a wraz z nim formy młodszej entropii. Z kolei Michał Zając zajmuje się sposobami konstrukcji literackich postaci w prozie autora Polowania z Maupassantem z wykorzystaniem narzędzi psychoanalizy Sigmunda Freuda oraz Jacques’a Lacana. Sięga przede wszystkim po koncepcję popędu jako artystycznego montażu wypracowaną przez Lacana i wykorzystuje ją do analizy literackich portretów wybranych bohaterek Haupta. Montaż wspomnień w wykonaniu Haupta wskazuje na sam mechanizm wyobrażeniowej reprezentacji wprawiany w ruch przez sprężynę popędową. Następny tekst poświęcono wątkom górskim i alpinistycznym w wybranych utworach autora Pokera w Gorganach. Przemysław Kaliszuk zastanawia się nad tym, w jaki sposób przestrzeń gór i związane z nią nowe praktyki kulturowe (wspinaczka i alpinizm) w obrębie eksplorowanych przez Haupta tematów i problemów łączą się z refleksją pisarza nad zjawiskami i procesami fundującymi nowoczesność. Analizą procesu tekstotwórczego opowiadania Entropia zajął się Jerzy Borowczyk, posługujący się metodologią francuskiej krytyki genetycznej i kategorią płynnego tekstu Johna Bryanta. Zdaniem autora bruliony Haupta są integralną, żywą częścią jego pisarstwa, w którym nigdy nie kończy się batalia o ukazanie wciąż na nowo odkrywanych wartości płynących z relacji człowieka i miejsca. W ostatnim artykule ze wspomnianego działu mowa jest o Conradowskich inspiracjach, które nie są co prawda w prozie Haupta częste, odgrywają jednak – zdaniem Wiesława Ratajczaka – ważną rolę. Dzięki odkrywaniu podobieństw i różnic służą twórcy do określenia własnej metody pisarskiej. Jako czytelnik Conrada interesuje się poetyką ukrywania i ujawnienia, relacją między pamięcią i wyparciem, poetyckością i symbolizmem, a także obecnymi w prozie autora Nostromo doświadczeniami dzieciństwa i mrocznymi wspomnieniami kraju. Dzięki temu w nowym świetle można zobaczyć Hauptowską zasadę skrótu, zagęszczenia znaczeń, łączenia swojskiego z egzotycznym, lirycznego z tragicznym, osobistego z uniwersalnym, poważnego z żałosnym.

Pierwsze trzy artykuły w dziale „Praktyk” przynoszą efekty badań nad Hauptowskimi archiwaliami, przy czym w grę wchodzi nie tylko najobszerniejsza kolekcja jego literackiej spuścizny przechowywana w bibliotece Uniwersytetu Stanforda (USA), ale także w Archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte. I tak Aleksander Madyda, monografista i edytor dzieł Haupta, podjął się rekonstrukcji brakujących fragmentów jego opowiadania Zołota hramota. Prezentuje w swym artykule podobizny nadpalonych kart autografu opowiadania i udowadnia, że „rękopisy nie płoną”, dokonując odtworzenia utraconych urywków na podstawie znajomości całego dorobku pisarskiego, charakteryzującego się powtarzalnością motywów i odpowiadających im sformułowań językowych. W teście Pawła Panasa poświęconym korespondencji Haupta z Marią i Józefem Czapskimi (z lat 1950–1975) czytelnik natrafi na rzadkie w przypadku tego pisarza metaartystyczne wyznanie: „Sam wierzę w rodzaj twórczości posługujący się symbolami, niedopowiedzeniem, co jest zaproszeniem czytelnika do współtwórczości” (list do Czapskiego z 15 grudnia 1972 roku). Badacza (i edytora tych listów) zajmuje nie tylko wieloletnia historia przyjaźni pomiędzy korespondentami, ale także obraz życia polskiej emigracji po 1945 roku, jak również styl Hauptowskiej sztuki epistolarnej. Barbara Krupa – współtwórczyni opracowania stanfordzkiego archiwum Haupta – wzięła na warsztat audycje radiowe przygotowywane przez Haupta dla Głosu Ameryki w latach 1951–1958. Ich skrypty stanowią część archiwum pisarza w Stanford. Tematyka audycji obejmuje życie literackie, kulturalne i naukowe w USA, dlatego mogą one uchodzić za cenne źródło wiedzy o współczesnej Hauptowi Ameryce. Większość z nich ma charakter ściśle informacyjny i popularyzatorski, chociaż nie brak i tych o wydźwięku propagandowym. Do tych tekstów dochodzi rekonstrukcja ważkiej fazy życia i twórczości Haupta, którą proponuje Jagoda Wierzejska. Autorka przygląda się jego pierwszym pisarskim krokom na tle życia intelektualnego i artystycznego Lwowa w latach 30. XX wieku. Chodzi tu przede wszystkim o jego związki z grupą literacką zwaną Rybałtami. Wierzejska próbuje wyjaśnić, w jakim stopniu okres lwowski okazał się formacyjny w życiu artystycznym Haupta. Terytorium dzisiejszej Ukrainy dotyczy także kolejny tekst. Uwagę Tadeusza Sucharskiego przykuła szczególna, „zaimkowa” orientacja przestrzenna w prozie Haupta (przyimkowe „u nas”, kontrastowe zestawienia „tam” – „tu”). Okazuje się, że pisarz z jednej strony poetyzował przestrzeń „swojego kraju”, z drugiej zaś wpisywał ją, często nieprecyzyjnie, w geograficzny konkret. Metaforą „miejsc pochodzenia” staje się tutaj „powiat latyczowski”, którego obszar wytycza wyobraźnia konkretnego artysty.

Dwa numery „Forum Poetyki” poświęcone poetyce autorskiej Haupta dowodzą wielowymiarowości tego zjawiska. Można chyba mieć nadzieję, że blisko dwadzieścia tekstów skupionych wokół niej stanowić będzie inspirację dla polonistów, literaturoznawców, w ogóle humanistów zajmujących się badaniami nad wielokształtną literaturą nowoczesną i późnonowoczesną, która wciąż skrywa artefakty nieoczywiste, domagające się nowych odczytań.