Napięcia kierunkowe w Śniegu

Osman Fırat Baş

a b s t r a k t

Wstęp

Pojęcie „napięć kierunkowych” zapożyczam od polskiego wszechstronnego artysty – malarza, pisarza, dramaturga, teoretyka sztuki, a także wizjonera – Witkacego¹. Powszechnie wiadomo, w jaki sposób zakończył życie. 17 września 1939 roku, dowiedziawszy się, że Armia Czerwona przekroczyła wschodnią granicę Polski, popełnił samobójstwo. Wiedział, że zaczęła się spełniać jego katastroficzna wizja, nie chciał być częścią rzeczywistości, której ani nie może zaakceptować, ani zmienić. Być może uznał, że odebranie sobie życia jest lepsze od uległości². Szczegółów nie znamy – nie wiemy, czy jego akt samobójczy spełniałby fantazje intelektualisty wychowanego na zachodniej literaturze i który samobójstwo „w swoich fantazjach widział […] jako rodzaj rytuału, w którym pigułki nasenne koniecznie trzeba popić whisky, a sam akt zadawania sobie śmierci musi się odbyć w całkowitej izolacji, w wyniku mocnego, niczym niezmąconego postanowienia”³. Wiadomo nam tylko, że zażył dużą dawkę weronału i przeciął sobie żyły⁴. Miał wówczas 54 lata, tyle samo co nagrodzony literacką Nagrodą Nobla Orhan Pamuk, turecki pisarz, autor powieści Śnieg wydanej w 2002 r.⁵ W dziele tym autor przewidział nieuchronne zwycięstwo kontrrewolucji w Turcji, która miała wbić ostatni gwóźdź do trumny świeckiej republiki proklamowanej w 1923 r.:

Śnieg pokrywający miejskie ciemności, brud i błoto, zawsze był dla Ka symbolem nieskazitelnej czystości […] Śnieżna biel porywała wszystko do innego świata, gdzieś poza czasem⁶.

Możliwe, że w 2002 r., gdy obecnie rządząca Turcją Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP), o korzeniach islamskich, doszła do władzy, wielu Turków czytało przywołane relacje stanowiące fragment dłuższego, rozciągającego się całymi stronami opisu opadów śniegu. Jednak dopiero z dzisiejszej perspektywy można zauważyć, jak trafnie Pamuk metaforą śniegu, padającego bez przerwy i powoli, pokrywającego wszystko dookoła, sygnalizuje nadejście nowych (sic!) czasów, zwłaszcza kiedy uzupełnimy jego wizję o taką oto treść: „Skrót AKP bywa sprytnie rozwijany jako AK Parti, czyli Biała Partia, co ma sugerować jej czystość i przejrzystość”⁷. Wysnuć z tego można nieco przedwczesny wniosek o symbolicznym znaczeniu pseudonimu głównego bohatera Śniegu: Ak i Ka to lustrzane odbicie jednej twarzy. Może dla siebie są właśnie „tą drugą osobą”, którą „jak największy sekret nosi w sercu” każdy człowiek mający, „jak każda gwiazda, swoje odbicie”⁸.

Nieprzypadkowo wymieniam tu Witkacego, znajduję bowiem w jego teorii estetycznej pewne założenia, które mogłyby pomoc mi w zdefiniowaniu celu niniejszego artykułu. Zdaję sobie sprawę, że Witkacy nie zaliczył powieści do czystej sztuki jako do gatunku, w którym nie można przezwyciężyć do końca materiału życiowego⁹. A ten „materiał życiowy” w przypadku Śniegu jest przede wszystkim polityczny, chociaż sama powieść nie jest typowo realistyczna¹⁰ – nawet sam Kars, miasto będące symbolem całego kraju, w którym akcja się toczy, nie jest do końca prawdziwym Karsem¹¹. Mamy zatem w Śniegu do czynienia z formą, „w której życiowe składniki stanowią element drugorzędny”¹², z pierwiastkami życiowymi zdeformowanymi i skarykaturyzowanymi „dla celów artystycznych […] dla całości konstrukcji”¹³ oraz z „artystyczną perwersją”, która jest realistycznie jednak uzasadniona postacią głównego bohatera – poety, który uważa, że jego „wiersze muszą być jakimś znakiem, symbolem czegoś niezwykle ważnego”¹⁴ oraz jego przynależnością do narodu posługującego się „«kodem podwójnych znaczeń» z wrodzoną łatwością”¹⁵.

W artykule tym podejmę próbę rozwikłania pewnych zakodowanych poprzez deformację części kompozycji Śniegu, których podobieństwo do rzeczywistych zjawisk nadaje im napięcia kierunkowe¹⁶. Następnie spróbuję dotrzeć do istotnego sensu kompozycji książki oraz do ideologii samego autora, kryjącej się za tą właśnie kompozycją. Przyjmiemy bowiem:

że dzieło sztuki musi powstać w związku z całością psychiki tworzącego, że wszystkie jego myśli, uczucia i wyobrażenia wchodzą w skład dzieła jako element […] konieczny¹⁷.

Śnieg jest obfity w symbole i alegoryczne odniesienia do rzeczywistych figur, zjawisk i wydarzeń, których nie da się odczytać ahistorycznie. Dla przykładu, w historii tureckiej piłki nożnej faktycznie miały miejsce dwie – a nie jedna – sromotne porażki z Anglią. W jednym z tych meczów na bramce tureckiej reprezentacji stał znany bramkarz – tylko nie w latach sześćdziesiątych, ale w osiemdziesiątych. Nieszczęśnik przepuścił osiem bramek, a nie jedenaście – dlaczego więc teraz on jako emerytowany bramkarz i przyszły tajny współpracownik Narodowej Organizacji Wywiadowczej¹⁸, występując na scenie Teatru Narodowego w Karsie (czego tam szuka?), opowiada o jedenastu bramkach, których sam nie przepuścił?¹⁹. Sensu utworu upatruję właśnie w takich deformacjach dokonanych „dla celów artystycznych, tzn. dla całości konstrukcji i poszczególnych napięć”²⁰, w których Pamuk pokazuje rzeczywistość. Wspomnienie o tym paskudnym meczu nawet w groteskowej i karykaturalnej transformacji niekoniecznie wywołuje estetyczne zadowolenie, ale wskazuje na pewną konstrukcję, która z definicji nie może być „pozbawiona treści, bo takiej żaden żywy stwór stworzyć nie potrafi”²¹. Objętość artykułu pozwala na rozszyfrowanie jedynie wybranych, a nie wszystkich zawartych w powieści „ośnieżonych znaków […] prawie zupełnie niewidocznych”²² (choć dość czytelnych dla przeciętnego tureckiego intelektualisty, ale niewątpliwie nabierających w przekładzie jeszcze bardziej abstrakcyjnej jakości dla czytelnika z obcych kręgów kulturowych) i nawet nie uważam tego za konieczne, gdyż każdy – nawet najmniejszy – element składowy konstrukcji ujawnia znaczenie jej całości, podobnie jak każda bramka z jedenastu przepuszczonych daje jedną porażkę – ale czyją?

Szkoła

Nie tylko sprzeczność, ale i ich geneza łączy te dwie idee, które zderza ze sobą Pamuk w tureckim Narodowym Teatrze – zrodziły się one w XIX wieku nad przepaścią tak jak wiele innych ówczesnych światopoglądów, za które rozpaczliwie schwycili osmańscy intelektualiści w ostatnim stuleciu imperium w poszukiwaniu środków na to, by zapobiec nieuchronnemu upadkowi państwa. Znajdujemy ich możliwie najstarsze wydanie w ruchu młodoosmańskim: pierwszy z jego dwóch odłamów skłonny był „odwoływać się do rodzimych tradycji muzułmańskich”²³, któremu na dobre usunęła grunt spod nóg ucieczka samego następcy proroka, kalifa świata islamu sunnickiego brytyjskim okrętem wojennym na Maltę²⁴. Drugi zaś widział odrodzenie państwa w zdecydowanym zerwaniu z religią i tradycją²⁵. Jednym z ideologów tego ostatniego był Namık Kemal (1840–1888), pisarz, publicysta i poeta, od którego zaczyna się nowoczesna literatura turecka²⁶. Autor sztuki pt. Ojczyzna albo Silistra, do której nawiązuje Pamuk swoją fikcyjną groteskową sztuką pod ironicznym tytułem Ojczyna albo czarczaf. Utwór Namıka Kemala „był wezwaniem do walki o integralność ojczyzny i o prawa narodu. Sztuka spotkała się z niebywale entuzjastycznym przyjęciem. Młodzież na przedstawieniach urządzała burzliwe demonstracje, mające często antyrządowy charakter. […] Zabraniano wystawiania sztuki. Samego autora zaś aresztowano i zesłano na Cypr”²⁷. Tu przychodzi poczynić pierwsze ustalenie, które wydać się może zbytnio elementarne i zarazem niepotrzebne, a jednak jest istotne dla dalszego rozumowania: w monarchii nie może być mowy o demokracji ani wolności słowa.

Spektakl Ojczyna albo czarczaf, choć w Śniegu stanowi już tylko parodię pierwowzoru, jednak niemały entuzjazm wywoływał u widzów, zwłaszcza u młodzieży lat trzydziestych XX wieku. Podobno były takie czasy, o których Ka dowiaduje się bezpośrednio od samego autora tej sztuki, kiedy na przedstawieniach Ojczyny albo czarczafu odbywających się w małych salach teatralnych szkół – załóżmy, że na przykład w liceum w Karsie, gdzie kiedyś „mieścił się szpital ormiańskiej organizacji dobroczynnej”²⁸ utrzymywany na pewno z darów zamożnych miejscowych rodzin ormiańskich – w kulminującym momencie sztuki licealistki płakały ze wzruszenia²⁹, „licealiści i «postępowi» studenci” zrywali się co chwila do owacji³⁰. Należy zatem tu poczynić drugie ustalenie: przypisanie entuzjastycznych uczuć młodzieży tamtych lat i jej szczerej aprobaty dla młodej republiki jedynie ideologicznej indoktrynacji byłoby niedocenieniem wielkich reform przeprowadzonych przez kemalistów. Rewolucja kemalistyczna – owszem – nie była wolna od cech autorytarnych³¹, bo jak inaczej może być, kiedy sama wywodziła się nie z jakiegoś raju demokracji, tylko ze „zgniłej” monarchii teokratycznej? Mimo tego, nie była też do końca rewolucją tzw. odgórną, udało się jej ogarnąć masy, bo jej narodowowyzwoleńczy charakter, determinacja w modernizacji kraju, rozwoju gospodarczego, krzewieniu oświaty w najniższych warstwach społecznych niewątpliwie wychodziły naprzeciw wielowiekowym oczekiwaniom społeczeństwa. Uzyskiwała także coraz większą rzeszę zwolenników wśród młodzieży – młodych Turków i Kurdów pochodzących z niższych warstw społecznych: drobnomieszczańskich i chłopskich, przed którymi oświeceniowe idee republiki otwierały nowe horyzonty³². Znaczna część pierwszych pokoleń tych młodych idealistów, urodzonych już jako wolni i równi obywatele, a nie poddani sułtana, szczerze wierzyła w słuszność przemian tureckich i ujmowała rewolucję kemalistowską jako duży krok podjęty w kierunku prawidłowego rozwoju historii, zarazem pewien jej etap, który koniecznie należy przekroczyć, żeby iść dalej naprzód. Chciano przeobrazić młode państwo w bardziej demokratyczne i sprawiedliwe. Tak oto „większa część karskiej młodzieży […] w latach sześćdziesiątych tutaj właśnie” – tzn. w stołówce liceum otworzonego „w tym wysokim, ciasnym budynku” dawnego szpitala ormiańskiej organizacji dobroczynnej, połykała „pierwsze w życiu tabletki tranu”, po czym „wkroczyła na drogę walczącego z Zachodem marksizmu”³³, na której czekał na nich klasowy charakter rewolucji tureckiej. Ruch kemalistyczny był w gruncie rzeczy drobnomieszczański, gdyż osmańska burżuazja składała się przede wszystkim z kupców różnych narodowości, najczęściej niemuzułmańskich, pośredniczących w handlu z metropolią (Greków, Żydów, Lewantyńczyków, Ormian), co można uznać za powszechne w państwie wielonarodowym, jakim było imperium osmańskie³⁴. Ale nie można było oczekiwać, aby klasa o takiej proweniencji przewodziła narodową³⁵ rewolucją burżuazyjną³⁶. Dlatego kemaliści wraz z zakończeniem wojny o niepodległość niezwłocznie zabrali się do budowania narodowej burżuazji³⁷, która miała zająć lożę w Narodowym Teatrze po „handlującym skórami Ormianinie Kirkorze Çizmeciyan i jego wystrojonej w futra rodzinie”³⁸. Narrator Pamuk i jego kolega z dzieciństwa Ka należą do kategorii intelektualistów organicznie związanych z turecką burżuazją, która zawłaszczała państwo:

„Stambulski burżuj…” wychowany na Nisantasi, „wśród stambulskiej elity… otoczony luksusami życia klasy średniej”³⁹.

Znamieniem przynależności Ka do stambulskiej elity jest jego palto – „popielate niemieckie” odróżniające go od reszty, chroniące przed złem, „którego nigdy nie zdejmował”⁴⁰. Magiczna moc jego palta faktycznie przez jakiś czas dość skutecznie działa – na przykład wtedy, kiedy następnego dnia po nocy „teatralnego puczu” Ka zostaje zaproszony na komendę policji w celu zidentyfikowania zabójcy dyrektora ośrodka kształcenia. Funkcjonariusze przyjmują go i jego popielate niemieckie palto bardzo gościnnie⁴¹. „Nie ma się czego bać” – zapewnia oficer wywiadu⁴², kiedy w celach na dole przetrzymywani byli „skuci z sobą kajdankami, poturbowani młodzi ludzie o posiniaczonych twarzach”⁴³. Brutalnie obchodzący się z nieposłuszną młodzieżą funkcjonariusze nawet palcem nie tkną Ka za sprawą jego palta, zdradzającego pochodzenie – wolą go nie ruszać na wypadek tego, że może mieć „na górze wpływowych znajomych”⁴⁴. À propos – komenda policji urządzona jest w tym samym budynku, w którym kiedyś mieściło się liceum, a jeszcze wcześniej szpital ormiańskiej organizacji dobroczynnej.

Szpital nie jest jedynym śladem, jaki został po dawnych mieszkańcach Karsu – Ka, chodząc po zaśnieżonych ulicach tego miasta, niemalże na każdym kroku napotyka obiekt – czy to pamiętający czasy ormiańskie trzypiętrowy budynek ratusza, czy ruiny kościoła, piękną i smutną budowlę ormiańską, opuszczoną kamienicę albo ormiański dom z oknami zabitymi deskami, który przypomina mu dawną obecność tamtejszej ludności, ale chyba raczej tragedię, jakiej przyszło jej doświadczyć⁴⁵.

Asymetria

Cele, w których przetrzymywani są teraz w Karsie młodzi islamiści i kurdyjscy nacjonaliści, wypełniali kiedyś (w latach sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku) tureccy i kurdyjscy „lewicowcy i demokraci”⁴⁶, „świeccy intelektualiści”⁴⁷ – przedstawiciele postępowej inteligencji i lewicującej młodzieży, robotnicy i przywódcy związkowi. Każda kolejna interwencja wojskowa mierzyła do nich. Oni byli „mordowani na ulicach przez zaangażowane w politykę szajki”, „torturowani, mordowani”, głupio – według Ka – broniąc „idiotycznych, nierzadko szkodliwych idei”⁴⁸. A tych upartych w głupstwie, odmawiających nadal posłuszeństwa, którzy niczego się nie ucząc, wyszli cali z tych lat zamachów politycznych i represji, dobili islamiści w latach dziewięćdziesiątych:

były muzułmański duchowny, który ostatecznie stał się niewierzącym, a wcześniej z prawdziwie pozytywistycznym zapałem usiłował wskazać nieścisłości w Koranie (jeden strzał w tył głowy); redaktor w swoich gniewnych felietonach nazywający kobiety w chustach i czarczafach czarnymi wdowami (on i kierowca nafaszerowani amunicją); felietonista z determinacją dowodzący powiązań między tureckimi fundamentalistami i Iranem (przekręciwszy kluczyk w stacyjce, wyleciał w powietrze razem z samochodem)⁴⁹.

Po odejściu „tych wybitnych ludzi pióra i nie mniej utalentowanych dziennikarzy”⁵⁰ ich miejsce zajęły karykatury intelektualistów, które występują na stronicach Śniegu – asymilowani przez rządzącą klasę „urzędnicy” pełniący podrzędne funkcje na rzecz organów hegemonii społecznej i władzy politycznej, „a mianowicie urabianie «spontanicznej» aprobaty ze strony szerokich mas ludności dla kierunku nadanego życiu społecznemu przez podstawową grupę rządzącą”. Podobnie jak główny bohater – „organiczny” intelektualista klasy rządzącej, któremu podziurawią palto we Frankfurcie za zdradę…, ale nie wiadomo do końca, czy za zdradę, jakiej dopuścił się wobec Granatowego⁵¹, czy za zdradę własnej klasy, polegającą na zbytnim wzruszeniu śmiercią biednego ucznia szkoły koranicznej (Necipa), zastrzelonego w nocy puczu. Ka w swoim popielatym niemieckim palcie – być może odruchem pozostałym z okresu romantycznie lewicującej młodości, którą chce zapomnieć: „pochylił się, […] ucałował w oba policzki”⁵² chłopca sztywnie leżącego w swojej brudnej uczniowskiej kurtce na zimnym blacie w kostnicy, oraz szejch „stojący po stronie państwa”⁵³ lub jakobiński agitator Sunay Zaim, jeden z przywódców pseudopuczu, dla którego popielate palto Ka jest cenniejsze od samego Ka.

„Dam ci ochronę” – mówi, jak Ka miał wyjść na ulice Karsu – „żeby go ktoś nie podziurawił”⁵⁴.

I „służba w aparacie przymusu państwowego, mającego zapewnić […] posłuszeństwo ze strony grup czynnie lub biernie opozycyjnych”⁵⁵, np. Zeki Demirkol – znany w latach siedemdziesiątych pisarz i poeta o komunistycznych poglądach, walczący teraz wspólnie z nacjonalistami, którzy ścierali się kiedyś na ulicach Stambułu z jego ludźmi w obronie nowoczesnego państwa i republiki przeciwko kurdyjskiej partyzantce i religijnym fanatykom.

Mówiło się […], że od początku byli agentami na usługach rządu⁵⁶,

trudniącymi się manipulacją publiką przez akty terroru. Lub słynny Granatowy – „zawzięty wróg Republiki, splamiony krwią islamski terrorysta na usługach Iranu, dawniej niewierzący lewicowiec, potem znowu muzułmanin, dżihadysta, poeta”⁵⁷ i rządowy agent w jednej osobie, która doskonale wie, że „w tym kraju człowiek może robić takie rzeczy tylko wtedy, kiedy stoi za nim armia”⁵⁸. Ale czy za nim stoi? O tym przekonujemy się w jego dialogu z Ka:

– Nie możesz już niczego napisać o samobójczyniach – stwierdził Granatowy.

– Dlaczego?

– Bo wojsko też sobie tego nie życzy.

– Nie jestem rzecznikiem armii – odparł ostrożnie Ka.

– Wiem⁵⁹.

W świetle powyższego rozumowania formułuję tezę: przewroty wojskowe, które powtarzały się w niedawnej historii tureckiej średnio co 10 lat⁶⁰, dokonane pozornie w imię Atatürka, za każdym razem pod nieco inaczej wymyślonym, służącym jako parawan hasłem: obrona laickości państwa i dziedzictwa Atatürka, systemu demokratycznego lub „podniesienie autorytetu władzy państwowej zagrożonej przez terror prawicowy i lewicowy”⁶¹ – były jedynie zabiegami inżynierii społecznej. Głównym ich celem było stłumienie i celowe przekształcenie świadomości szerokich mas klas niższych, która osiągnęła zwłaszcza w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku poziom poważnie zagrażający interesom klasy rządzącej. Dlatego spotykały się z zadowoleniem „stambulskiej burżuazji”, wśród której Ka dorastał, która „chcąc choć trochę zakamuflować swoje zadowolenie z przewrotów wojskowych, wprowadzających w jej życie bezpieczeństwo i porządek, z uśmiechem i lekką nonszalancją traktowała obowiązujące w tym czasie śmieszne rygory…”⁶². I chyba także – aresztowanych „setki ludzi, z których dziesiątki poddano egzekucjom, wielu torturowano, bądź po prostu zniknęli”⁶³ w latach 1980–1983, kiedy rządziła Turcją junta wojskowa. Z tej perspektywy ten tak zwany postmodernistyczny zamach stanu z 1997 roku⁶⁴, do którego przede wszystkim nawiązuje Pamuk w Śniegu, choć dokonany niby w imię obrony laickości państwa, dążył do osiągnięcia zupełnie odwrotnego celu niż zadeklarowany – wygląda dziś tak, jakby był przedostatnim aktem od lat granej na deskach Teatru Narodowego tragedii, w którym absolutna⁶⁵ władza stanie przed islamistami wreszcie otworem, żeby w ostatnim akcie widownia mogła obejrzeć swoistą ceremonię przekazania steru władzy i ślubowania.

„Tajemna symetria”

Pobyt w Karsie służył Ka. Poeta od czterech lat przeżywał kryzys twórczy, co pewnie wiązało się ze zmianą klimatu i brakiem opadów śniegu we Frankfurcie. Ponownie odnajduje natchnienie dopiero w Karsie, kiedy zaczął padać śnieg⁶⁶. We Frankfurcie, podczas czterech lat pobytu, z pewnością padał kiedyś śnieg, jednak jego bezpłodność twórcza wiązała się prawdopodobnie z kombinacją śniegu ze światem biednych⁶⁷, który „przed laty nabrał w wyobraźni Ka wymiaru wręcz metafizycznego”⁶⁸. Obserwując śniegowy płatek, Ka raptem dostrzega w nim „punkt objaśniający logikę całego istnienia”⁶⁹. Śnieg przypomina mu o Bogu⁷⁰, za to Bóg ukazuje mu swoją wdzięczność, zsyłając na niego natchnienie⁷¹. W takim natchnieniu Ka zaczyna zapisywać wiersz zatytułowany Tajemna symetria, „który rodził się w jego głowie. Miał wrażenie, jakby ktoś dyktował mu szeptem kolejne wersy”⁷², niczym jak Archanioł Gabriel objawia prorokowi wersety Koranu. Myśli sobie, że ta „erupcja natchnienia i błyskawicznie wymyślony tytuł wiersza nie może być jego dziełem”⁷³. W tej sytuacji Ka ma chyba rację, bo był jeszcze ktoś przed nim, kto napisał o tej symetrii:

Galileusz […] Napisał kiedyś, że kiedy obserwuje przez teleskop ruch planet, słyszy głos Boga w muzyce sfer. […] że nauka i religia nie są wrogami, tylko sojusznikiem, dwoma różnymi językami opowiadającymi tę samą historię… historię o symetrii […] Zarówno nauka, jak i religia radują się stworzoną przez Boga symetrią…⁷⁴.

Do nieco podobnego wniosku dochodzi również bohater Pamuka, ale nie poprzez ruch planet, tylko śnieg:

chcę uwierzyć w Boga, który sprawia, że za oknami pada ten piękny śnieg. Gdzieś tam musi być Bóg pilnujący tajemnej symetrii świata, który sprawi, że będziemy bardziej cywilizowani i wrażliwi⁷⁵.

Wdzięczność za zwrócony mu zapał twórczy coraz bardziej przybliża Ka do Boga, aż śni mu się kurdyjski szejch Saadettin – przywódca bractwa religijnego. Postanawia pójść na jedną z regularnych ceremonii odbywających się u duchownego. Wypiwszy trzy kieliszki rakı naprzeciwko portretu Atatürka, wybiera się do jego tajemniczej rezydencji przy ulicy Baytarhane (Szpital Zwierząt), mającej być chyba odpowiednikiem Kościoła Oświecenia z powieści Browna, ale z jedną małą różnicą, a mianowicie, że w kościele Browna zbierały się „najwybitniejsze umysły Europy, najbardziej oświeceni ludzie – fizycy, matematycy, astronomowie”⁷⁶, a u szejcha – „pięciu lub sześciu handlarzy, właścicieli mleczarń […] zezowaty szef firmy autobusowej […] nocny stróż z elektrowni, dozorca”⁷⁷ itp. W tym gronie raczej nie należy szukać zbyt wielu inteligentów, ale chociażby znajdzie się wśród nich Bóg? Okazuje się, że nie – przynajmniej nie ten, którego istnienia pragnął Ka:

– […] tego Boga nie ma wśród was⁷⁸

– twierdzi, ale do tego właśnie sam doprowadza swoim dwuznacznym zachowaniem, mianowicie: jakaś tajemnicza siła skłania go do pocałowania dłoni szejcha i czyni to, wobec tego szejch również – widocznie kierując się tą samą tajemniczą siłą – całuje jego dłoń⁷⁹, po czym Ka oświadcza:

Pragnę Boga […] który nie będzie kazał całować rąk innych ludzi ani padać na kolana⁸⁰.

Jednak znowu pada na kolana i całuje dłoń szejcha. Zanim wyjdzie z bractwa, zdąży jeszcze raz ucałować jego dłoń⁸¹. Zatem w tym pokoju istnieć musi – jeżeli nawet to nie wymarzony Bóg – coś, co skłania tych dwóch dorosłych ludzi, w kółko całujących wzajemnie dłonie, do okazania takich symetrycznych zachowań. Co to jest? Jakiś symbol… układ, wspólny interes? Wdzięczność? Jeżeli tak, za co? Czy czasem nie idzie tu o żaden rytuał religijny, ale tylko o symboliczną uroczystość, podczas której turecka burżuazja (oczywiście reprezentowana w osobie Ka) przekazuje ster władzy państwa swojemu nowo wybranemu, tym razem nieco bardziej konserwatywnemu „urzędnikowi” (w osobie szejcha, umiarkowanego islamisty) i przyjmuje jego ślubowanie?

Porażka

Prawdziwymi przegranymi w Karsie są masy ludowe całej Anatolii – pozbawione wszelkich środków – organizacji, nauki, sztuki, kultury, za których pomocą mogłyby kształować rzeczywistość. Skazane na biedę i na wieczną ciemnotę, żeby tylko się nie obudziły i nie wzniosły buntu przeciwko niesprawiedliwości. Ludzie ci wcale nie są głupi, zdają sobie sprawę ze sprzeczności i biedy, w jakiej przyszło im żyć, jednak nie zdołają niczego innego robić, niż łudzić się marzeniem o szczęśliwiej przyszłości, która nigdy nie nadejdzie, podobnie jak w powieści science fiction napisanej przez Necipa, ucznia szkoły koranicznej:

Był rok 3579. Na czerwonej planecie Gazzali, dzisiaj jeszcze nie odkrytej, mieszkali bardzo bogaci ludzie, a życie było o wiele łatwiejsze niż dziś…⁸².

Science fiction jest, ale nie ma elementu naukowości, dlatego młodzież tego kraju, nie potrafi zadać ani jednego sensowego pytania o życie, jednak od zawsze rozprawia między sobą o istnieniu Boga. Pytanie to jest dla nich bardzo ważne ze zrozumiałych zresztą powodów – tylko istnienie Boga i nadzieja na nagrody za ziemskie cierpienia mogą czynić sensowne to piekło, w którym żyją:

– Jeśli nie ma Boga, to znaczy, że nie ma też raju. A to znaczy, że miliony ludzi żyjących w nędzy i ponieżeniu nie zaznają radości nawet po śmierci. To jaki w takim razie jest sens tak ogromnego cierpienia tylu nieszczęśników? Po co żyjemy i po co tak strasznie cierpimy, skoro wszystko i tak pójdzie na marne?⁸³.

Zakończenie

W artykule stworzyłem pewien obraz powieści Śnieg Orhana Pamuka, usiłując rozwikłać być może nie wszystkie, ale na pewno „wiele […] tajemniczych i nie wyjaśnionych czynników”, którym „każdy płatek zawdzięcza swój niezwykły kształt”⁸⁴. W tym obrazie widzę przede wszystkim chęć autora do rozrachunku z niedawną historią polityczną Turcji i z klasą społeczną, do której sam należy. Ale nie twierdzę, że wątek polityczny jest jedyną warstwą znaczeniową powieści. Ktoś inny z pewnością mógłby zauważyć w niej kolejne warstwy znaczeniowe, np. symbolikę liczb – tajemnicę liczby 19, uchodzącej za świętą w islamie, wychodząc z założenia, iż Ka w Karsie napisał 19 wierszy⁸⁵. Albo że Ka, porównując „sześcioramienną budowę płatka do symetrii wierszy”⁸⁶, dążył właśnie do przekształcenia wyrazu „Illuminati w idealnie symetryczny symbol”, z którym nie udaje się od lat badaczom symbolizmu⁸⁷. Ale nikt nigdy nie mógłby być do końca przekonany o słuszności takich stwierdzeń, za to ja mam pewność, że ta warstwa znaczeniowa, o której wspominam w tym artykule, stanowi jedną z osi płatka, na którym Ka umieścił dziewiętnaście swych wierszy⁸⁸. Co więcej, wychodząc z koncepcji formy Witkiewicza, stwierdzam, że ta jedna oś daje znaczenie tym wszystkim pozostałym i odwrotnie, gdyż muszą być identyczne i idealnie dopasowane do siebie jako części jedności… płatka… I faktycznie każda oś i gałąź płatka są identyczne, choć na każdej z nich napisany został inny wiersz…

A b s t r a k t