Synestezja

Zuzanna Kozłowska

a b s t r a k t

---

– transdyscyplinarny termin stosowany przez przedstawicieli rozmaitych dziedzin nauki, odsyła do całej gamy mniej lub bardziej pokrewnych zjawisk, których wspólnym fundamentem jest zasada intersensualności. Synestezja to, najogólniej mówiąc, twórczy „dialog zmysłów”, w obrębie którego skojarzeniu, splątaniu i obustronnej kontaminacji ulegają rozmaite kanały sensualne. Synestezja, z greki: syn – razem oraz aisthesis – postrzeganie, odczuwanie, a więc łączna percepcja, to zatem zarówno środek artystyczny, w ramach którego „pewne doznania zmysłowe są przedstawiane w kategoriach właściwych innym zmysłom”¹⁾Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2008, s. 551., jak i jednostka taksonomii medycznej; synestezja to rodzaj językowej metafory, ale także specyficzna metoda twórcza. Termin „synestezja” wskazuje na amalgamat zjawisk polegających na przemieszaniu zmysłów – pojmowanych, w zależności od przyjmowanej perspektywy badawczej, jako ośrodki cerebralne, domeny kognitywne, językowe pola semantyczne bądź fizyczne kanały komunikacyjne.

Przednowoczesne zainteresowanie zjawiskiem synestezji (Locke, Leibniz, Newton) przyczyniło się do przedsięwzięcia szeregu fascynujących projektów intersensualnych, których najznamienitszym reprezentantem jest kolorowa muzyka²⁾Zob. S.A. Day, A Brief History of Synaesthesia and Music, 2002, Theremin Vox, <http://www.thereminvox.com/article/articleview/33/1/5> [dostęp: 12.05.2014]; A. Rogowska, Związki synestezji z muzyką, „Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN” 2002, XLVII, 1 (184).. Niemniej dopiero wiek XIX wyznacza początek wielkiej kariery synestezji, zarówno na polu nauki, jak i sztuki. Dziewiętnaste stulecie to okres powstawania pierwszych stricte naukowych opracowań dotyczących synestezji³⁾Taką pracą jest dysertacja akademicka George’a Sachsa z 1812 r., w której niemiecki lekarz opisał własne doświadczenie klinicznej synestezji.. Rozprawy z drugiej połowy wieku⁴⁾Zob. zwłaszcza statystyczne raporty dot. synestezji typu grafem – kolor opracowane przez Gustava Th. Fechnera z 1871 r., a następnie Francisa Galtona w 1880 r.: G.Th. Fechner, Vorschule der Aesthetik, Leipzig 1886 oraz F. Galton, Visualised Numerals, „Nature” 1880, nr 21. Przełomowym XIX-wiecznym pismem podejmującym zagadnienie synestezji okaże się Inquiries into Human Faculty and its Development Galtona z 1883 r., okresu formowania się nowej dyscypliny nauk społecznych – psychologii, stopniowo rozbudzały zainteresowanie percepcją intersensoryczną. Sprzyjała temu równoczesna ekspansja estetyki synestetycznej – neoromantyzm to bowiem tryumfalna epoka synestetycznej metafory, pojmowanej coraz częściej nie tylko jako środek wyrazu, lecz także istotny element światopoglądu artystycznego.

Postępujące badania nad zjawiskiem synestezji w pierwszych dekadach XX wieku zostały stłumione wraz z nastaniem w nauce paradygmatu behawioralnego, który „przegnał z języka naukowego wszelkie odniesienia do stanów umysłu. Ponieważ synestezję można było zdefiniować wyłącznie na podstawie jednostkowych świadectw oraz odwołań do stanów wewnętrznych, nie była ona uznawana za godny obiekt naukowych rozważań”⁵⁾Zob. J. E. Harrison, S. Baron-Cohen, Synaesthesia: An Introduction, [w:] Synaesthesia. Classic and Contemporary Readings, red. S. Baron-Cohen, J.E. Harrison, Oksford 1997, s. 4 [przeł. Z. Kozłowska; jeśli nie zaznaczono inaczej, przekład autorki].. Dopiero lata 80. zainicjowały swoisty „renesans”⁶⁾Tamże. studiów nad synestezją kliniczną. Nowych perspektyw badawczych dostarczały młode dyscypliny naukowe, takie jak kognitywistyka oraz neuropsychologia. Wykorzystanie nowych technologii diagnostycznych, zwłaszcza nowatorskich metod obrazowania mózgu, umożliwiło naukowy wgląd w subiektywny fenomen synestezji. Zaaprobowana odtąd jako autentyczne zjawisko neurofizjologiczne synestezja przewartościowała tradycyjnie obowiązujące aksjomatyczne przekonanie o modularności ludzkiej percepcji⁷⁾S. Shimojo, L. Shams, Sensory Modalities are not Separate Modalities. Plasticity and Interactions, „Current Opinion in Neurobiology” 2001, nr 11., rozumianej (od czasów Arystotelesa) jako suma niezależnych od siebie strumieni sensualnych. Ważnymi figurami przełomowych badań nad synestezją lat 80. oraz 90. byli działający w Stanach Zjednoczonych Lawrence E. Marks i Richard E. Cytowic, a także reprezentanci ośrodka angielskiego – Simon Baron-Cohen i Jeffrey Gray. Współcześnie studia nad synestezją cieszą się znacznym zainteresowaniem środowisk badawczych; nauki humanistyczne coraz chętniej biorą synestezję za przedmiot analiz (literackich, językowych, kulturowych).

Synestezja kliniczna polega na anomalnej interpretacji bodźca zmysłowego: podczas gdy standardowy odbiór przypisuje pojedynczemu impulsowi właściwą mu reprezentację w obrębie odpowiedniej modalności sensorycznej, percepcja synestetyczna angażuje w procesie jego interpretacji także inne ośrodki zmysłowe, dwojąc bądź multiplikując reprezentację bodźca. Ta niezwykła aberracja percepcyjna, uznawana, w zależności od punktu widzenia, za zaburzenie, stan bądź zdolność, jest cechą niezmiernie rzadką – przypuszcza się, iż synestezji klinicznej doświadcza około 3% populacji⁸⁾3,7% według S.A. Daya – zob. <http://www.daysyn.com> [dostęp: 1.06.2014].. Możliwa jest wtórna indukcja neurologicznego wzorca stanu synestezji poprzez zażycie środków halucynogennych⁹⁾Zob. J. E. Harrison, S. Baron-Cohen, Synaesthesia: An Introduction…, dz. cyt., s. 4.; intersensoryczna percepcja może także towarzyszyć epizodom epileptycznym¹⁰⁾Wg Richarda E. Cytowica epileptyczne wyładowania w hipokampie wywołują czasową synestezję w 4% przypadków. bądź nastąpić na skutek uszkodzenia mózgu lub w stanie deprywacji sensorycznej¹¹⁾D. Brang, V.S. Ramachandran, Survival of the Synesthesia Gene. Why do People Hear Colors and Taste Words?, „PloS Biology” 2011, nr 9(11), s. 1.. Niedawne badania wykazały ponadto, że postrzeganie międzyzmysłowe osiągnąć można za pomocą praktyk medytacyjnych oraz hipnozy¹²⁾R. Walsh, Can Synaesthesia Be Cultivated? Indications from Surveys of Meditators, „Journal of Consciousness Studies” 2005, nr 12.. Podjęto również udane kognitywne próby uzyskania synestezji nabytej za pomocą „synestetycznego treningu”¹³⁾O. Colizoli, J.M.J. Murre, R. Rouw, Pseudo-Synesthesia through Reading Books with Colored Letters, 2012, <http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0039799> [dostęp: 1.06.2014]. Zob. także: N. Rothen, B. Meier, Acquiring Synaesthesia. Insights from Training Studies, 2014, <http://journal.frontiersin.org/Journal> [dostęp: 10.05.2014].. Synestezja wtórna bywa wykorzystywana jako mechanizm kompensacji sensorycznej u osób nie(do)widzących¹⁴⁾Zob. synestetyczny mechanizm kompensacji sensorycznej: „elektroniczne oko” – urządzenie konwertujące częstotliwość fal świetnych na dźwięki u osoby ze ślepotą barw: N. Harbisson, I listen to Color, 2012, <http://www.ted.com/talks/neil_harbisson_i_listen_to_color> [dostęp: 1.06.2014]..

Rozpoznano ponad 63 podtypy synestezji klinicznej¹⁵⁾Aktualizowane statystyki (liczba oraz rozpowszechnienie podtypów synestezji) znajdują się na stronie S.A. Daya – <http://www.daysyn.com/index.html> [dostęp: 10.01.2015]. Z tego źródła pochodzą przytaczane powyżej dane statystyczne. – do najczęstszych należy powiązanie liter alfabetu oraz cyfr z barwami, połączenie jednostek czasu z wizją, barwne słyszenie (chromestezja)¹⁶⁾Wedle innych źródeł to właśnie ten podtyp synestezji jest połączeniem najczęstszym (zob. Synaesthesia. Classic and Contemporary Readings, s. 3). oraz wizualna muzyka; w miarę częste są personifikacje grafemów¹⁷⁾Zob. R.E. Cytowic, Synesthesia: A Union of the Senses, Cambridge 2002, s. 298. (litery alfabetu, cyfry, dni tygodnia bądź miesiące obdarzone zostają osobowością oraz płcią) oraz smakowanie słów. Do najbardziej interesujących odmian synestezji należą podtypy związane z odczuwaniem emocji (najczęstszą wariacją są barwne emocje; emocje mogą się wiązać także z określonymi właściwościami gustatorycznymi, olfaktorycznymi, a nawet audytywnymi) oraz kolorowego bólu. Intrygujący jest typ ticker-tape, polegający na wizualnym przetwarzaniu ludzkiej mowy, postrzeganej jednocześnie audytywnie oraz graficznie – jako transkrypcja w czasie rzeczywistym (analogicznie do napisów pod obcojęzycznym filmem). Niedawno odkrytą odmianą jest dotykowa synestezja lustrzana¹⁸⁾Zob. M.J. Banissy, R. Cohen Kadosh, W.G. Maus, V. Walsh, J. Ward, Prevalence, Characteristics and a Neurological Model of Mirror-Touch Synaesthesia, „Experimental Brain Research” 2009, nr 198; M.B. Fitzgibbon, P.G. Enticott, A.N. Rich, Melita J. Giummarra, N. Georgiou-Karistianis, J.L. Bradshaw, Mirror-Sensory Synaesthesia. Exploring ‘Shared’ Sensory Experiences as Synaesthesia, „Neuroscience and Behavioral Reviews” 2001, nr 36(1). – osoby nią obdarzone doznają wrażeń taktylnych na własnym ciele podczas obserwacji dotykania; wykazują także ponadprzeciętną empatię emocjonalną¹⁹⁾Zob. M.J. Banissy, J. Ward, Mirror-Touch Synaesthesia is Linked with Empathy, „Nature Neuroscience” 2007, <http://www.daysyn.com/Banissy_Wardpublished.pdf> [dostęp: 1.06.2014]., co wskazuje na możliwe związki pomiędzy empatią a dotykiem. Równie kuriozalna jest opisana w 2011 roku synestezja wiążąca style pływackie z kolorami²⁰⁾Zob. A. Mroczko-Wąsowicz, M. Werning, Synesthesia, Sensory-Motor Contingency, and Semantic Emulation. How Swimming Style-Color Synesthesia Challenges the Traditional View of Synesthesia, „Frontiers in Psychology” 2012, nr 3. – podstawą synestetycznej percepcji barwy jest w tym wypadku propriocepcyjno-motoryczne odczucie ruchu oraz pozycji ciała²¹⁾Bądź – wg Nikolića i in. – samo wyobrażenie tego typu aktywności motorycznej. Typ ten nie został uwzględniony w spisie S.A. Daya.. Sprzężenie dwóch modalności sensorycznych u synestety ma charakter stały (suplementarna reakcja na bodziec jest zawsze taka sama) oraz idiosynkratyczny (system synestetycznych reakcji na bodźce jest idiomatyczny, niepowtarzalny). Do rzadkich należą zarówno obukierunkowe²²⁾Zob. P.G. Grossenbacher, Ch.T. Lovelace, Mechanisms of Synesthesia. Cognitive and Physiological Constraints, „Trends Cognitive Sciences” 2001, nr 5; A.N. Rich, J.B. Mattingley, Anomalous Perception in Synaesthesia. A Cognitive Neuroscience Perspective, „Nature Reviews Neuroscience” 2002, nr 40., jak i wielomodalne²³⁾Synestezji wielomodalnej doświadczał mnemonista Salomon Szereszewski – jego przypadek opisał w 1987 r. Aleksander Łuria w słynnej pracy O pamięci, która nie miała granic. połączenia obejmujące percepcyjną synchronią więcej niż dwa zmysły. Nieliczni badacze definiujący percepcję intersensoryczną jako zjawisko o podłożu kognitywnym²⁴⁾Za zjawisko percepcyjne uważa synestezję m.in. Vilayanur S. Ramachandran (Zob. V.S. Ramachandran, E.M. Hubbard, Synaesthesia – A window into perception, thought and language, “Journal of Consciousness Studies” 2001, vol. 8, nr 12; D. Brang, R. Rouw, V.S. Ramachandran, S. Coulson, Similarly shaped letters evoke similar colors in grapheme-color synesthesia, “Neuropsychologia” 2011, vol. 49); kognitywne podłoże synestezji badali zaś Aleksandra Mroczko oraz Danko Nikolic (Zob. D. Nikolić, U.M. Jürgens, N. Rothen, B. Meier, A. Mroczko, Swimming-style synesthesia, “Cortex” 2011, vol. 47; A. Mroczko, T. Metzinger, W. Singer, D. Nikolić, Immediate transfer of synesthesia to a novel inducer, “Journal of Vision” 2009, vol. 9, nr 12. Zob. także R. Chiou, A.N. Rich, The role of conceptual knowledge in understanding synaesthesia: Evaluating contemporary findings from a ‘hub-andspokes’ perspective, „Frontiers in Psychology” 2014, vol. 5, nr 105). lansują alternatywne wobec „synestezji” pojęcie „ideastezji” (idea oraz aisthesis – postrzeganie pojęcia)²⁵⁾Inni badacze percepcyjność bądź kognitywność synestezji uznają za cechę wariantywną, odróżniając synestezję perceptualną, aktywowaną automatycznie przez bodziec sensoryczny, od kognitywnej, którą uruchamia już wyobrażenie bodźca (zob. rozważania P.G. Grossenbachera oraz Ch.T. Lovelace’a).. Kategorią powiązaną z syn- oraz ideastezją jest anestezja (znieczulenie, z greki an – bez oraz aisthesis)²⁶⁾K.O. Eliassen, The Anaesthesia of Charles Baudelaire’s „Le goût de néant”, [w:] Sensual Reading. New Approaches to Reading in Its Relations to Senses, red. M. Syrotinsky, I. MacLachlan, Londyn 2001..

Richard E. Cytowic uważa perceptualną mimowolność synestezji za jeden z jej pięciu wymogów diagnostycznych²⁷⁾R.E. Cytowic, Synesthesia: Phenomenology and Neuropsychology – a Review of Current Knowledge, [w:] dz. cyt., s. 23-24., wyznaczając tym samym wyraźną linię demarkacyjną pomiędzy metaforycznymi konstruktami myślowymi oraz skojarzeniami a neurologiczną anomalią percepcji. Według badacza synestetyczna percepcja odróżnia się od procesów kognitywnych również ze względu na jej przestrzenny charakter – synestetyczne wrażenia są w większości przypadków projektowane na postrzegane środowisko, są fizycznie widzialne, dotykalne, wyczuwalne i słyszalne. Pod tym względem addytywna percepcja synestetyczna bliższa jest halucynacji²⁸⁾Ze względu na jej percepcyjny charakter. Synestezja nie jest halucynacją, ponieważ wywołuje ją konkretny bodziec zewnętrzny, halucynacja zaś pozbawiona jest zewnętrznej motywacji sensorycznej. niż asocjacji. Trzecim czynnikiem, w sposób klarowny przeciwstawiającym synestezję kliniczną metaforze intersensualnej, jest według Cytowica niezmienność oraz wysoki stopień ogólności wrażeń synestety. Podczas gdy język metaforyczny żywi się novum, zaskoczeniem, niepowtarzalnymi porównaniami, synestetyczne wrażenia przebiegają zawsze według tych samych, niepodlegających zmianom w czasie typowych wzorców. Po czwarte, synestetyczne wrażenia „zapadają w pamięć”²⁹⁾R.E. Cytowic, Synesthesia: Phenomenology and Neuropsychology – a Review of Current Knowledge, [w:] dz. cyt., s. 24. [dostęp: 1.06.2014]: <http://www.theassc.org/files/assc/2346.pdf>: „Synaesthesia is memorable”. – synesteci wykazują ponadprzeciętne zdolności mnemoniczne³⁰⁾Zob. tamże; A. Łuria, O pamięci, która nie miała granic, Warszawa 1970.. Piątym wyznacznikiem synestezji jest natomiast jej inherentna afektywność. Testy wykazują ponadto, że synestezja kliniczna skorelowana jest z kreatywnością oraz wysoką inteligencją, przy jednoczesnym deficycie w zakresie zdolności matematycznych oraz przestrzennych³¹⁾R.E. Cytowic, Synesthesia: Phenomenology and Neuropsychology – a Review of Current Knowledge, [w:] dz. cyt, s. 19 oraz 33.. Częstymi wśród synestetów są autyzm, dysleksja oraz zaburzenia uwagi (ADD).

Etiologia synestezji klinicznej nie jest jasna. Współcześnie dominują dwie koncepcje: teoria aktywacji międzymodalnej (cross-activation theory³²⁾S.A. Day, The Human Sensoria and a Synaesthetic Approach to Cooking, „Collapse” 2011, VII, s. 14.), nazywana także „teorią przyległości” (adjacency theory) oraz teoria niestłumionej reakcji zwrotnej (disinhibited feedback theory). Udział pierwiastka genetycznego w synestezji uznawany jest za wysoce prawdopodobny; naukowcy wskazują na możliwe lokalizacje cechy w ludzkim genomie³³⁾W 2009 r. wytypowano cztery wycinki genomu, mogące odpowiadać za cechę synestezji: J.E. Asher, J.A. Lamb, D. Brocklebank, J.-B. Cazier, E. Maestrini, L. Addis, M. Sen, S. Baron-Cohen, A.P. Monaco, A Whole-Genome Scan and Fine-Mapping Linkage Study of Auditory-Visual Synesthesia Reveals Evidence of Linkage to Chromosomes 2q24, 5q33, 6p12, and 12p12, „American Journal of Human Genetics” 2009, nr 84; zob. także: S.N. Tomson, N. Avidan, K. Lee, A.K. Sarma, R. Tushe, D.M. Milewicz, M. Bray, S.M. Leal, D.M. Eagleman, The Genetics of Color Sequence Synesthesia. Suggestive Evidence of Linkage to 16q and Genetic Heterogeneity for the Condition, „Behavioural Brain Research” 2011, nr 223., akcentując niemniej polimorficzność synestezji oraz złożoność wzorca jej dziedziczenia. Obalone zostało dotychczasowe założenie o monopłciowej – kobiecej – transmisji synestezji, uważanej za cechę sprzężoną z chromosomem X³⁴⁾J.E. Asher, J.A. Lamb, D. Brocklebank, J.-B. Cazier, E. Maestrini, L. Addis, M. Sen, S. Baron-Cohen, A.P. Monaco, A Whole-Genome Scan…, dz. cyt., s. 279. „Nie znaleziono potwierdzenia związku [synestezji – Z.K.] z chromosomem X; co więcej, zidentyfikowaliśmy dwa potwierdzone przypadki dziedziczenia synestezji w linii mężczyzna – mężczyzna” [przeł. Z.K.].. Wyższa incydencja synestezji wśród kobiet (przyjmowano, że stosunek kobiet do mężczyzn wśród osób obdarzonych synestezją wynosi nawet 6:1³⁵⁾D. Brang, V.S. Ramachandran, Survival of the Synesthesia Gene…, dz. cyt., s. 2.), stanowiąca źródło przypuszczeń o monochromosomalności zaburzenia, okazuje się mitem powstałym wskutek błędów oraz preferencji metodologicznych³⁶⁾Tamże.. Według Vilayamura S. Ramachandrana oraz Edwarda M. Hubbarda właściwa synestezji międzymodalna aktywacja korowa, wynikająca z ekscesywnej łączliwości neuronalnej pomiędzy przyległymi obszarami mózgowymi, jest prawdopodobnie spowodowana mutacją genetyczną, modyfikującą przebieg apoptozy („programowej śmierci komórek”³⁷⁾R. Carter, Tajemniczy świat umysłu, Poznań 1999, s. 21–22.), to jest procesu ucinania połączeń neuronalnych we wczesnym dzieciństwie³⁸⁾V.S. Ramachandran, E.M. Hubbard, Synaesthesia…, dz. cyt., s. 3.. Teoria ta bazuje na hipotezie synestezji dziecięcej³⁹⁾Dot. synestezji jako fazy rozwojowej zob. S. Baron-Cohen, Is There a Normal Phase of Synaesthesia in Development?, „PSYCHE” 1996, nr 2; A.O. Holcombe, E.L. Altschuler, H.J. Over, A Developmental Theory of Synesthesia with Long Historical Roots. A Comment on Hochel and Milan, „Cognitive Neuropsychology” 2009, nr 26; zob. także niedawny artykuł krytykujący teorię synestezji dziecięcej: O. Deroy, C. Spence, Are We All Born Synaesthetic? Examining the Neonatal Synaesthesia Hypothesis, „Neurosciance & Biobehavioral Review” 2013, nr 37(7); zob. także badania przeprowadzone przez: Maurer w 2012 r.; Ludwiga w 2011 roku; Cohena Kadosha w 2009 r.; Rouw i Scholte w 2007 r.; Maurer i Mondlach w 2005 r., zgodnie z którą synestetyczny, „dramatyczny”⁴⁰⁾R. Carter, Tajemniczy świat umysłu, dz. cyt., s. 22. ogląd świata stanowi standardową cechę percepcji niemowlęcej, utrwaloną w synestezji klinicznej wskutek apoptozy niepełnej. Zanik dziecięcej percepcji intersensualnej kojarzony jest przez niektórych badaczy z procesem akwizycji języka⁴¹⁾Zob. J.M. Barker, Out of Sync, Out of Sight: Synaesthesia and Film Spectacle, „Paragraph” 2008, nr 31:2?, s. 243.. Tak pojmowane dziecięce synestetyczne sensorium, jako ośrodek holistycznego, płynnego przeżywania, jest stanem estetyzowanym i uwznioślanym w literaturze (zwłaszcza romantycznej).

Cytowic, przekonany o kluczowej roli układu limbicznego w neurologicznym mechanizmie percepcji intersensorycznej, uważa synestezję za „przedwczesny przejaw normalnych procesów kognitywnych”⁴²⁾R.E. Cytowic, Synesthesia. Phenomenology and Neuropsychology, przeł. T. Sikora, cyt. za: T. Sikora, Użycie substancji halucynogennych a religia, Kraków 1999, s. 95.. Synestezja jest według badacza uświadomionym procesem postrzegania, ponieważ „(…) tak naprawdę wszyscy jesteśmy synestetami, z tą różnicą, że niektórzy z nas są świadomi holistycznej natury percepcji”⁴³⁾Tamże, s. 8 [przeł. Z. Kozłowska].. Efektem klinicznej synestezji są doznania, które standardowy tryb percepcji poddałby dalszej „neuronalnej oraz mentalnej obróbce”⁴⁴⁾Zob. tamże, s. 20 [przeł. Z. Kozłowska].. Teoria Cytowica współgra z Reuvena Tsura teorią „natychmiastowej” (rapid) oraz „opóźnionej kategoryzacji” (delayed categorization)⁴⁵⁾R. Tsur, Issues in Literary Synaesthesia, „Style” 2007, nr 41, s. 38-39., stosowaną w odniesieniu do synestezji literackiej. Opóźniona kategoryzacja odpowiada „uświadomionej”, synestetycznej percepcji Cytowica: jest przedjęzykowym, a nawet przedkognitywnym, ściśle zmysłowym, cielesnym stylem postrzegania.

Pod względem językowym synestezja jest opisem doznania zmysłowego za pomocą środków wyrazu odwołujących się do innego zmysłu. Synestezja językowa może przybrać formę epitetu, porównania, metafory, ale także animizacji bądź personifikacji czy też rozbudowanych obrazów poetyckich⁴⁶⁾Słownik terminów literackich, dz. cyt., s. 551.. Jej mechanizm jest podstawą wielu zleksykalizowanych metafor, takich jak (ideastezyjny) szereg sensualizacji pojęć abstrakcyjnych: „blady strach, czarna rozpacz, gorąca miłość”⁴⁷⁾A. Legeżyńska, Płeć synestezji, [w:] tejże, Od kochanki do psalmistki. Sylwetki, tematy i konwencje liryki kobiecej, Poznań 2009, s. 187.. Kluczowymi pozycjami „semantyki synestetycznej” są statystyczne badania Stephena Ullmanna⁴⁸⁾S. Ullmann, Panchronistic Tendecies in Synaesthesia, [w:] tegoż, The Principles of Semantics, Blackwell 1957. oraz ich sukcesywne kontynuacje, dokonujące rozwinięcia⁴⁹⁾Zob. uszczegółowienie modelu Ullmanna: J.M. Williams, Synesthetic Adjectives. A possible Law of Semantic Change, „Language” 1976, nr 52., weryfikacji⁵⁰⁾M. Zawilińska-Janas, Metafory synestezyjne z dźwiękiem jako domeną docelową w językach angielskim i polskim. Kierunkowość i struktura w recenzjach muzycznych i poezji, 2012, <https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/handle/10593/3526> [dostęp: 1.06.2014]. oraz funkcjonalnej reorganizacji⁵¹⁾Zob. R. Tsur, Issues in Literary Synaesthesia, dz. cyt., s. 44. zaproponowanego przez uczonego modelu tendencyjnego kierunku metafor synestetycznych. Lingwiści sondują problem niejednolitej reprezentacji poszczególnych zmysłów w języku, opisując zjawisko wymienności oraz (synestetycznej) interferencji pomiędzy odrębnymi kategoriami sensualnymi⁵²⁾Zob. S. Żurowski, Przymiotniki określające cechy dźwięków, 2012, <http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/przymiotniki–okreslajace–cechy–dzwiekow–181/> oraz oraz M. Bugajski, Jak pachnie rezeda? Lingwistyczne studium zapachów, Wrocław 2004. w kontekście kompensacji językowej domen „mniej wyraźnie zarysowanych w systemie pojęciowym”⁵³⁾R. Bronikowska, Kierunki przesunięć metaforycznych przymiotników percepcji dotykowej, 2011, <http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/kierunki–przesuniec–metaforycznych–przymiotnikow–percepcji–dotykowej–131/> [dostęp: 1.06.2014]; zob. także D. Legallois, Synesthésie adjectivale, sémantique et psychologie de la forme: la transposition au coeur du lexique, Caen 2004.. Językowe oraz psychologiczne aspekty synestezji eksploruje dziedzina psycholingwistyki⁵⁴⁾Zob. J. Simner, Beyond Perception. Synaesthesia as a Psycholingual Phenomenon, „Trends in Cognitive Sciences” 2006, nr 1(11); zob. także I. Kurcz, Psycholingwistyka. Przegląd problemów badawczych, Warszawa 1976.. W dobie transdyscyplinarnej nauki wysuwa się hipotezę, że „badania nad synestezją mogą pogłębić nasze rozumienie neurologicznych podstaw metafory i języka”⁵⁵⁾M. Hochel, E.G. Milán, Synaesthesia. The Existing State of Affairs, „Cognitive Neuropsychology” 2008, nr 25 [przeł. Z.K.].. Według Ramachandrana oraz Hubbarda badanie synestetycznej percepcji, stanowiącej podłoże symbolizmu fonetycznego, może umożliwić wgląd w neurologiczne mechanizmy genezy języka⁵⁶⁾Wedle koncepcji Ramachandrana oraz Hubbarda (Synaesthesia…, dz. cyt.) język byłby owocem wytworzenia się w mózgu sieci synestetycznych połączeń, które umożliwiły człowiekowi, w pierwotnych stadiach rozwoju języka naturalnego, powiązanie artykułowanych dźwięków ze zmysłowymi zjawiskami otaczającego go świata.. Metafora, podobnie jak synestezja, polega zgodnie z ich koncepcjami na sprzężeniu dwóch ośrodków – w przypadku synestezji są to odrębne kanały sensoryczne, w metaforze zaś splątaniu ulegają dwa byty myślowe: pojęcia. Synestezja generuje sieć stałych, inwoluntarnych oraz powtarzalnych powiązań; metafora – przeciwnie – jest miejscowym zbliżeniem dwóch składników myśli.

Synestezja jest procederem formalnym eksploatowanym w rozmaitych dziedzinach sztuki: malarstwie⁵⁷⁾Zob. synestetyczne malarstwo Wassilego Kandinskiego (A. Ione, Kandinsky and Klee. Chromatic Chords, Polyphonic Painting and Synesthesia, „Journal of Consciousness Studies” 2004, nr 11); dźwiękowe efekty w impresjonistycznych obrazach Claude’aMoneta czy też programowe włączenie hałasu w obraz futurystyczny. Zob. także twórczość malarzy synestetów, np. Carol Steen oraz Anne Saltz., muzyce, teatrze⁵⁸⁾Np. niemiecka grupa artystyczna Der Blaue Reiter, podejmująca się na początku XX w. realizacji intersensorycznych projektów artystycznych we wspólnym dążeniu do wykreowania wagnerowsko „totalnych” arcydzieł w duchu estetycznej teorii Kandinskiego. Zob. także Kandinskiego sztukę teatralną pt. Żółty dźwięk., literaturze. Specyfiką literackiej synestezji jest jej szczególna potencjalność – efektowna zdolność do silnej reprezentacji spornych, a wręcz wykluczających się dążeń twórczych. Paradoksalna dwoistość synestezji, skłonnej zarówno do kreacji artystycznego doznania jedności, jak i wytwornego efektu partykularyzacji doświadczenia (np. w barokowej poezji metafizycznej, w której transfery intersensualne dokonują – za pomocą środków opisu domeny wzoru bądź słuchu – analitycznej „dyferencjacji”⁵⁹⁾W przeciwieństwie do znacznie częstszej panchronistycznej synestezji ekstatycznej, dokonującej „dedyferencjacji” (a więc unifikacji) doświadczenia (zob. R. Tsur, Issues in Literary Synaesthesia, dz. cyt.). doznań dotykowych, węchowych i gustatorycznych, swoiście prześwietlając oraz manieryzując ich językową nieokreśloność), stanowi o jej poetyckiej witalności. Ihab H. Hassan, przywołując rozważania Svenda Johansena, zwraca uwagę na ową bipolarną naturę synestezji – na jej jednoczesną „prymitywność oraz wyrafinowanie”⁶⁰⁾I.H. Hassan, Baudelaire’s Correspondances. The Dialectic of a Poetic Affinity, „The French Review” 1954, vol. 27, nr 6, s. 439–440 [przeł. Z.K.].. Cytując Johansensa: „Z jednej strony, synestezja pozwala uzyskać najwyższy stopień wykwintności, (…) z drugiej zaś – czerpie z tego, co w poezji najbardziej pierwotne – potrzeby wywołania spójnego wrażenia całości”⁶¹⁾S. Johansen, Le Symbolisme, cyt. za: I.H. Hassan, Baudelaire’s Correspondances…, dz. cyt., s. 439–440 [przeł. Z.K.].. Według sfunkcjonalizowanego przez Tsura statystycznego modelu Ullmanna większość oddolnych transferów intersensualnych (typu smak → muzyka⁶²⁾Metafora synestetyczna „taste the music of that vision pale” pochodzi z poematu Isabella or the Pot of Basil Johna Keatsa.) zbliża się do bieguna prymitywności, jedności, unifikacji, podczas gdy transfery odgórne (np. głośny → zapach⁶³⁾Metafora synestetyczna „a loud perfume” pojawia się w Elegii IV Johna Donne’a.) dążą do jakości wyrafinowania, zmanieryzowania, fragmentaryzacji doświadczenia⁶⁴⁾Zob. R. Tsur, Issues in Literary Synaesthesia, dz. cyt..

Ta osobliwa właściwość synestezji literackiej stanowi przyczynę jej proteuszowych form w ramach różnych poetyk historycznych, spośród których najwyraźniej naznaczyła poetykę barokową⁶⁵⁾Zob. I. Matyjaszkiewicz, Barokowa haptyczność wizji, <http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/barokowa–haptycznosc–wizji–670/> [dostęp: 16.06.2014]., romantyczną (na tle idei korespondencji sztuk)⁶⁶⁾Na temat synestezji romantycznej zob. P. Śniedziewski, Wzrok a inne zmysły w romantyzmie, 2011, <http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/wzrok–a–inne–zmysly–w–romantyzmie–132/> [dostęp:
1.06.2014]; D. Pniewski, Norwid – synestezja, 2012, <http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/norwid–
synestezja–269/> [dostęp: 1.06.2014]; tenże, Relacja wzrok – słuch a poznanie nieskończoności (romantyzm), <http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/relacja–wzrok–sluch–a–poznanie–nieskonczonosci–romantyzm–616/> [dostęp: 1.06.2014]. Zob. także: J. Starzyński, O romantycznej syntezie sztuk: Delacroix, Chopin, Baudelaire, Warszawa 1965 oraz I. Woronow, Romantyczna idea korespondencji sztuk. Stendhal, Hoffmann, Baudelaire, Norwid, Kraków 2008., symbolistyczną⁶⁷⁾Zob. M. Podraza-Kwiatkowska, Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 1994. oraz awangardową. Na rodzimym gruncie tryumf literackiej synestezji przypada na okres Młodej Polski – modernistyczną metaforę synestetyczną stosowali przede wszystkim Stanisław Wyspiański, Stanisław Przybyszewski⁶⁸⁾Zob. P. Kierzek-Trzeciak, Przybyszewski – synestezja, 2012, <http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/przybyszewski–synestezja–169/> [dostęp: 1.06.2014]. oraz Tadeusz Miciński⁶⁹⁾Zob. A. Kluba, Synestezja, 2011, <http://sensualnosc.ibl.waw.pl/pl/articles/synestezja–114/> [dostęp: 1.06.2014]..

Z jednej strony, synestezja stawała się historycznie narzędziem projektów sztuki „totalnej”, z drugiej zaś – umożliwia mediatyzację skrajnie subiektywnego, indywidualistycznego doświadczenia percepcji, ciała, idei. O ile symbolistyczne dążenia do zbliżenia sensualnej materii oraz pozazmysłowego au-delà sytuowały literacką synestezję w samym centrum poetyki przesiąkniętej silnym mistycyzmem oraz dualizmem o genezie platońskiej, o tyle stanowiąca projekt antysymbolistyczny formacja awangardowa rewiduje uwikłanie walorialne synestezji, dokonując przechylenia jej ideowego pendant w stronę materialności, fizykalności, wreszcie: cielesności. W obrębie poezji futurystycznej synestezja staje się instrumentem ucieleśnienia oraz fizykalizacji (zakotwiczonego czasowo oraz przestrzennie) wycinka rzeczywistości. Postulując codzienność, aktualność i powszechność⁷⁰⁾B. Jasieński, MAŃIFEST W SPRAWIE POEZJI FUTURYSTYCZNEJ, Futuryzm. Formiści. Nowa sztuka (Wybór tekstów), [w:] Antologia polskiego futuryzmu i nowej sztuki, wstęp i komentarz Z. Jarosiński, wybór tekstów H. Zaworska, Wrocław 1978, s. 10. poezji, futuryści definiowali wiersz jako syntetyczny (oraz synestetyczny) „ekstrakt”⁷¹⁾Tamże, s. 9. nowoczesności. Już synestezja awangardowa ukazuje się, poprzez uczestnictwo w realizowanym przez futuryzm antywzrokocentrycznym procesie rekorporalizacji podmiotu, jako figura cielesności. Według Joanny Grądziel-Wójcik „futurystyczny przełom estetyczny był (…) zalążkiem przełomu sensualnego”⁷²⁾Zob. J. Grądziel-Wójcik, „Jesteśmy czuli”. Polisensoryczność jako strategia poetycka polskich futurystów, [w:] W kręgu literatury i języka, t. 3, red. M. Michalska-Suchanek, Gliwice 2012, s. 95., który współcześnie sytuuje synestezję, według tezy Anny Łebkowskiej, na „przecięciu” dyskursu poetyki i cielesności⁷³⁾A. Łebkowska, Jak ucieleśnić ciało. O jednym z dylematów somatopoetyki, „Teksty Drugie” 2011, nr 4, s. 11–27. – jako złącze pomiędzy ciałem a tym, co niewyrażalne.

English version of the article

A b s t r a k t :

Synestezja, transdyscyplinarny termin stosowany przez przedstawicieli rozmaitych dziedzin nauki i sztuki, odsyła do całej gamy mniej lub bardziej pokrewnych zjawisk, których wspólnym fundamentem jest zasada intersensualności. Artykuł nakreśla wielodziedzinową panoramę zjawiska synestezji, sytuowanej w interdyscyplinarnym kontekście neurologii, demografii, genetyki, semantyki oraz poetyki. Tekst referuje syntetycznie historię badań nad zjawiskiem, omawia cechy, typy oraz wyznaczniki diagnostyczne synestezji klinicznej, wskazuje na dominujące teorie synestezji, sygnalizuje językowe aspekty oraz postaci intersensualności, przytacza różnice oraz podobieństwa pomiędzy kliniczną synestezją a metaforą, wreszcie – zarysowuje charakterystykę oraz rodzaje synestezji literackiej, wstępnie identyfikując historycznoliterackie obszary szczególnego uprzywilejowania oraz wyraźnego sfunkcjonalizowania synestezji literackiej, która stawała się historycznie zarówno narzędziem projektów sztuki „totalnej”, jak i medium skrajnie subiektywnego – indywidualistycznego doświadczenia percepcji, ciała, idei.