Forum Poetyki | zima 2020

Znowu jest coś do opisania. Tak można by najprościej podsumować zmiany w sposobie myślenia o zadaniach mimetycznych lub reprezentacyjnych literatury. Najróżniej definiowana realność – spekulatywna, traumatyczna, doświadczeniowa, pamięciowa, emocjonalna itd. – stoi lub przynajmniej majaczy poza zapisem. Tym samym opis nie jest li tylko retoryczną maszynerią wytwarzającą złudny „efekt realności”, wedle znanej formuły Rolanda Barthesa, ale stanowi jeden z kluczowych składników każdego przedsięwzięcia językowego, które stara się w inwencyjnym trybie opisywać pewną realność, przymierzyć się do jej osobliwej, ponownie odczutej ontologii.

Niedawno Toril Moi upomniała się ponadto o opis jako istotne narzędzie badań (drukujemy fragment jej Rewolucji tego, co zwyczajne na ten temat). Odbyły się także dyskusje nad znaczeniem opisu w różnych dyscyplinach nauki (zainicjowane przez Sharon Marcus, Heather Love oraz Stephena Besta), gdyż przecież jest to procedura naukowa stale używana w badaniach medycznych, w naukach ścisłych, socjologicznych, psychologicznych itd. Znajduje się tutaj ważny obszar rozpoznań eksperckich literaturoznawstwa i językoznawstwa, z którymi liczyć się muszą wszelkie pozostałe dyscypliny.

Problematyka poetyki opisu zyskuje przeto na znaczeniu jako szczególnie interesujący obszar badań i rozwoju pomysłów koncepcyjnych. Przypominamy sobie zatem w tym numerze, że było to zagadnienie uważnie studiowane w tradycji środkowoeuropejskich badań strukturalistycznych. Klasyczne ustalenia teoretyczne poczynił na ten temat Janusz Sławiński, którego współczesną lekturę proponuje Gerard Ronge. Niedawno wydany interesujący tom badaczek i badaczy czeskich korzysta z archiwów strukturalizmu czechosłowackiego, a zarazem sprawdza potrzeby obecnych badań nad opisem w kulturze wielomedialnej (Anna Gawarecka). Rozwinięciem tego staje się kwestia opisu jako składnika poetyki najnowszych gier wideo (Rafał Kochanowicz). Bardzo istotny okazuje się opis także dla badań nad możliwościami cyfrowego archiwizowania dokumentów życia literackiego i innych, jak by powiedział Jurij Tynianow, faktów literackich (Tomasz Umerle).

Opis staje się wreszcie decydującym składnikiem tych tekstów literackich, które mierzą się z najboleśniejszymi doświadczeniami. Karl Ove Knausgård napisał swoją słynną Moją walkę w oparciu o przekonanie, że to śmierć nie pozwala dłużej utrzymać tezy o wyłącznie językowej naturze rzeczywistości. Z tego powodu warto wrócić do ważnej polskiej książki literackiej z lat 90., czyli Zapisków z nocnych dyżurów Jacka Baczaka, dla jego ówczesnych opowieści o umierających w hospicjach nie mieliśmy chyba wtedy dość chwytnych języków badawczych. Być może prześledzenie samej poetyki opisu Baczaka pozwala dziś na lepszy wgląd w problematykę jego poruszającej książki (Justyna Szczęsna). Zapewne dlatego też miniony, umarły świat polskiej prowincji lat 60. i 70. pokazywany uparcie w poezji Piotra Szewca w jego zaskakującej formie animizmu literackiego tak bardzo potrzebuje czułego opisu (Marta Tomczok). Warto też koniecznie wrócić do złotej ery opisu literackiego, do czasów wielkiej powieści realistycznej, by w ponownej lekturze dostrzec, jak bardzo subtelna była wiedza o psychologicznym znaczeniu opisu w Lalce Bolesława Prusa (Marcin Jauksz).

Proponując temat „poetyka opisu” nie spodziewaliśmy się, że zdarzy nam się jako redakcji po raz drugi sytuacja, w której sprowokowaliśmy nadspodziewanie liczne reakcje badaczek i badaczy. Zależy nam na oddaniu tego fermentu koncepcyjnego, dlatego przygotowaliśmy dwa numery na ten temat. Bardzo możliwe, że uczestniczymy wszyscy w narodzinach nowego literaturoznawstwa opisowego, a może nawet humanistyki opisowej.